Peygamberler Allah’tan aldıkları emir ve yasakları insanlara iletmekle görevli elçilerdir. Tarih boyunca söz konusu peygamberlere iman edenler olduğu gibi etmeyenler de vardır. Nübüvveti reddeden düşünce kendini bazen bir akım şeklinde gösterirken bazen de kişi bazlı olarak ortaya çıkmıştır. Örneğin Hint kökenli olduğu bilinen “Berâhime” ile kökeni hakkında farklı rivayetler bulunan “Sümeniyye” akımı buna örnek verilebilir. Yine günümüzde “Deizm” adıyla ortaya çıkan düşünce akımının da bu amaca hizmet ettiği söylenebilir. Öte yandan Ebû Îsâ el-Verrâk (ö. 247/861), İbnü’r-Râvendî (ö. 301/913) ve Ebûbekir er-Râzî (313/925) gibi şahsiyetlerin nübüvvete ve Hz. Peygamber’in nübüvvetine itirazda bulunduğu bilinmektedir. İbnü’r-Râvendî başlarda bir Mu’tezile âlimi olmasına karşın sonraları bu düşünceden ayrılarak mülhidce fikirler ortaya koymuştur. O, nübüvvetin yanı sıra Hz. Peygamber’in nübüvvetini iptal etme yoluna gitmiştir. İbnü’r-Râvendî bunu yaparken bazen Hz. Peygamber’in mucizelerini öne çıkarmış, bazen de Kur’an-ı Kerim’in belâgatinde birtakım noksanlık ve çelişkilerin olduğunu iddia etmiştir. İbnü’r-Râvendî’ye göre Kur’an’da birçok çelişkili bilgi söz konusudur. Ona göre yapılan gereksiz tekrarlar, bazı yerlerde sözün gereksiz uzatılması ve Arapça kökenli olmayan kelimelerin bulunması, Kur’an’ın mucize bir kitap olmadığını ve evrensel olarak nitelenemeyeceğini göstermektedir. Mu’tezile âlimlerinden Kâdî Abdulcabbâr (ö. 415/1025), bu itirazları büyük bir itina ile ele alarak analiz etmiş ve cevaplamıştır. Kelâm kaynaklarında buna benzer tartışmaların sayısı oldukça fazladır. Örneğin İmam Mâtürîdî’nin Kitâbü’t-Tevhîd’i ve Bâkillânî’nin Kitâbü’t-Temhîd’inde bu tarz polemikler söz konusudur. Bu çalışmada da Kâdî Abdulcabbâr’ın el-Muğnî’sinin XVI. cildinde geçen tartışma ele alınacaktır. Söz konusu tartışmada Kâdî Abdulcabbâr öncelikle İbnü’r-Râvendî’nin Kur’an’a yönelik itirazını belirtmiş, sonrasında da bu itirazı uygun şekilde bertaraf etmiştir. Burada dikkat çeken en önemli nokta, İbnü’r-Râvendî’nin söz konusu eleştirileri yaparken Arap dili özelliklerini, Kur’an’ın kendi içinde bir bütünlük arz ettiğini ve bir amacı olduğunu görmezden gelmesidir. O bu nedenle eleştirileri sunarken, ayetleri kendi bağlamlarından koparmış, öncesini ve sonrasını dikkate almamış, dolayısıyla mesajı doğru bir şekilde anlamamış veya anlamak işine gelmemiştir. Kâdî Abdulcabbâr ise eleştiri alan ayetleri, bağlamları ile ilişkilendirerek, gerçek manayı ortaya koymak suretiyle ikna edici tarzda cevaplar vermiştir.

Özet Kadının yaratılışı, kız çocuk, eş ve anne olarak konumu, erkek karşısındaki statüsü, ferdî ve içtimaî hayattaki hak ve yükümlülükleri gibi açılardan tarihsel, kültürel, psikolojik ve sosyolojik olarak tartışılagelen bir husustur. Kur'ân, insan olması bakımından kadını erkekle eşit bir varlık olarak kabul eder. Yani gerek yaratılış gerekse hak ve sorumluluklar yönünden erkeklerle eşit konumda olan bir kadın portresi çizilir. Dolayısıyla kadın Allah'ın kulu olması bakımından erkekle eşit seviyede; dinî hak ve sorumlulukları da aynı düzeydedir. Günümüzde kadın algısı ve konumu, feminist akımlar ve özgürlükler bağlamında dînî metinler üzerinden hâlen tartışılmakta, eşitlik, hak, adalet, özgürlük ve onur gibi evrensel ölçütlerle kadının konumu belirlenmeye çalışılmaktadır. İslâmî literâtürde kadın algısı ve konumunun temelini dinî kurallar, sosyal ve siyasî çevre, etnik yapı ve İslâm öncesinden gelen kültür mirası belirlemiştir. Kur'ân, psiko-sosyal tutum ve davranış modelleri sunmak amacıyla bazı kadınlardan söz etmektedir. Kelâmî düşüncede kadınların peygamberliği tartışılır. Bu makâlede " Mâtürîdîyye " adlı kelâmî anlayışın kurucusu, Türk-İslâm dünyasının önemli âlimlerinden Ebû Mansur el-Mâtürîdî'nin (ö.333/944) kadın algısı ve psiko-sosyal konumu hakkında görüşleri incelenmekte ve değerlendirilmektedir.

İÇİNDEKİLER / CONTENTS

ARAŞTIRMA MAKALELERİ / RESEARCH ARTICLES

1. İbn Sînâ Felsefesinde Şiir-Poetika ve Tragedya / Poetry-Poetics and Tragedy in the Philosophy of Avicenna [Ferruh ÖZPİLAVCI]

2. Sadruşşerîa’nın Ta‘dîl Teşebbüsüne Tarihsel Arka Plan Denemesi ve İdrakin Mahiyeti Tartışmaları Üzerinden Temellendirilmesi /
Historical Background of Ṣadr al-Sharī‘a’s Ta‘dīl and Its Basis through Discussions on the Nature of
Understanding [Güvenç ŞENSOY]

3. أصول فقه اإلباضية معالم ومصادر / İbâzıyye’nin Fıkıh Usulü: Özellikler ve Kaynaklar / Uṣūl al-Fiqh of ‘Ibāḍiyya: Characteristics and Sources
[Ertuğrul BOYNUKALIN]

4. Hz. Peygamber’in Medine’nin Sâfile Bölgesinde Namaz Kıldığı Mekânlar / The Places Where the Prophet Muḥammad Prayed in the Sāfila Region of Medina [Fatımatüz Zehra KAMACI]

5. Osmanlı Zirve Döneminin İhtilaflı Medresesi: Süleymaniye Dârülkurrâsı
/ A Controversial Madrasa during the Peak Period of the Ottomans: The Dār al-Qurrā’ of Süleymaniye [Mehdin ÇİFTÇİ]

KİTAP DEĞERLENDİRMELERİ / BOOK REVIEWS

1. Taha Abdurrahman. Dini Amel ve Aklın Yenilenmesi (trc. Mehmet Emin Güleçyüz) [Muhammet ATEŞ]

2. Elizabeth Urban. Conquered Populations in Early Islam [Rumeysa YAŞAR]

3. Fikret Özçelik. Hadis Usûlünde Râvî Değerlendirme Metodu -İbn Ebî Hâtim Örneği- [Muhammet İkbal ASLAN]

4. Zekeriyya b. İsmail el-Yûsufî. el-Cevâbü’l-Latîf alâ Kitâbi’ş-Şeyh Muhammed Avvâme Hükmü’l-ameli bi’l-hadîsi’d-daîf  [Osman ÇAVUŞ]

5. Fred M. Donner. İslâm’ın Doğuşunda Muhammed ve İnananlar (trc. Ekrem Berkay Ersöz) [Necmettin Salih EKİZ]

6. Ahmet Yaşar Ocak. Tasavvuf, Velâyet ve Kâinatın Görünmez Yöneticileri: Tarihsel, Sosyolojik ve Eleştirel Bir Yaklaşım [Abdullah Taha ORHAN]

7. Brett Wilson. Milliyetçilik Çağında Kur’an Tercümeleri: Türkiye’de Yazılı Kültür ve Modern İslâm (trc. Ceren Can Aydın) [Gülnur KÜLÜNKOĞLU]

İslam Düşünce Atlası (İDA), İslam düşünce tarihini, II/VII.  ile XIV/XX. asırlar arasında yaşamış ekol kurucu bilginler üzerinden zaman- mekân-öğreti- ekol değişkenlerini dikkate alarak, yeni bir dönemlendirme mantığı içerisinde bütünlük ve süreklilik ilkelerine bağlı kalarak yeniden yazma amacındaki bir düşünce tarihi yazımı projesidir.

Yukarıdaُzikriُgeçenُkelamcılarُdaُbirkaçُfırkayaُayrılmışlardır.ُŞöyleُki;ُBunlardanُinançlaُ alakalıُ mes'elelerdeُ Resûlüllâhُ sallallâhuُ aleyhiُ veُ sellem'inُ Ashâbınınُ açıkُ hâlُ veُ yollarıُ üzere hareket edip onlara uyanlara Ehl-i Hak ve Ehl-i Sünnet ve Cemâat ismi verilir. Ashâb-ıُ Kirâm'aُmuhâlefetleُonlarınُ yollarıُharicindeُbirُtakımُ yollaraُsapanlaraُFirâk-ıُDâlle/sapıkُ fırkalar ve Ehl-iُBid'atُveُDalâletُdenirُki,ُbunlarُcehennemeُgirmeyeُsebebُolacakُçeşitُçeşitُ hezeyânaُcüretُgöstermekleُyetmişُikiُfırkayaُayrılmışlardır."ُ(Nakilُbitti.)

Müslüman kelamcıların tamamına göre Tanrı’nın hikmet sahibi olduğu aşikârdır. Fakat ‚Tanrı hikmet sahibidir‛ ifadesi ile neyin kast edildiği o kadar da açık değildir. Bu yüzden mütekellimûn, ilâhî hikmet hakkında, Tanrı’nın her zaman en iyisini yapmak zorunda olduğu şeklindeki Mûtezilî görüşten (aslah), ne yaparsa yapsın Tanrı’nın hikmet sahibi olduğu fikrini içeren gelenekselci yaklaşıma kadar uzanan çeşitli izah biçimleri geliştirmişlerdir. Bu çalışmamda Mâtürîdî’nin ilâhî hikmet anlayışına biraz ışık tutmak istiyorum. Görüleceği üzere, bu konu karmaşık olup çeşitli kelâmî tartışmaları bünyesinde barındırmaktadır. Zira Mâtürîdî, bu terimi Tanrı’nın kâdir-i mutlak olduğu düşüncesini, yaratılan dünyanın rasyonelliği fikri ile uzlaştırmak için kullanmıştır.

Modern metafizik vehmin çelişik yargılarını muhakeme etme kabiliyetini temsil eden aklı, vehmin egemenliği altına sokar. Dahası vehmi sınama yönündeki her aklî teşebbüsü "sınırı aşma" olarak yorumlar ve aşma çabalarının sadece hayali dünyalar yarattığını iddia eder. Bir başka deyişle vehim, duyusal idrakin hayale sunduğu veriler üzerinde yegâne hüküm verici olarak öne çıkar ve kendisini vehim değil akıl olarak takdim eder. Bunu sınayacak gerçek aklî idrak ise eski dünyanın mitoloji, efsane ve kurmaca üretme makinası olarak etiketlenir.

başlayan Sebilürreşâd dergisi, 1965 yılına kadar kesintiye uğramakla birlikte uzun bir süre toplumsal ve kültürel tarihimizde yer almıştır. Yayıma başladığı yıllardan iti-baren değişik düşünce akımlarına mensup yazar ve bilim adamlarına saflarında yer verdiyse de, İslâmcılık akımının gelişme ve yayılma ortamı bulduğu bir dergi olmuş-tur. Dergi, İslâmcı akımın argümanları çerçevesinde özellikle Batılılaşmaya ve Batı-cılık akımına karşı söylem geliştirmiştir.
Bu makalede II. Meşrutiyet ve Cumhuriyet dönemlerinin en etkili İslâmcı dergilerinden olan Sebilürreşâd dergisinin tarihçesi, yayım politikası ve üzerinde durduğu bazı sosyolojik konuların bir değerlendirmesi yapılacaktır.
The journal of Sebilürreşâd started to publication life with the name of Sırat-ı Müstakim during the declaration of Liberty 1908. It continued to contribute to social and cultural life for fifty years on and off. Although there are varieties of writers from different views, it became a ground for development of streams of thoughts for Islamization. The journal developed anti-Western rhetoric by using pro-Islamic arguments.
In this article Sebilürreşâd as one of the most influential journals of Meşrûtiyet II. and the Republic, will be evaluated within its history, publication policies and some sociological subjects according content analysis.

ÖZ ''Yaratmak'' kelimesi anlam bakımından iki farklı şekilde karşımıza çıkmaktadır. İlk akla gelen anlam; gerçek yaratıcı olan Allah'ın yaratmasıdır ki bu durumyoktan yaratma olarak tabir edebileceğimiz "KÜN" yani Allah'ın ol demesiyle olan yaratmadır. Diğer anlamı ise insanı ilgilendiren daha çok sanat literatüründe kullanılan manadadır. Yaratma sözcüğü, içerisinde ortaya koymak, meydana getirmek, bulmak, türetmek, oynamak, yorumlamak, kurmak, doğurmak ve var etmek gibi anlamları taşımaktadır. Yaratıcılık ise daha çok sezgiye dayalı çözümleme girişimi ya da etkinliğidir. Sanatta yaratıcılık, bir tür sorun çözme yeteneği olarak görülür, yaratıcı süreç için diğer alanlarda olduğu gibi beynin bütününün kullanılması gereklidir. Bu iç etkinlik, ortaya konan obje somut olsa bile kavramsal olarak soyut dünyaya hitap ettiğinden günümüzde bilim insanları tarafından açık ve kesin bir tanımı yapılamamaktadır. Bazılarına göre yaratıcılık bir süreç, bazılarına göre ise bir üründür. Fakat varılan ortak fikir; yaratıcılığın bulunmamış ve farklı bir şey yapmak olduğu ya da gözlenebilen bir ürüne bağlı olarak yaratıcılığın değerlendirilebileceği şeklindedir.Bu çalışmanın amacı sanat-yaratma ilişkisini ve bunun doğal sonucu olarak yaratma kavramının bizde bıraktığı mana üzerine fikir beyan etmektir. Yaratıcı düşüncenin ortaya çıkabilmesi için gerekli şartlardan, yaratıcı kişilik özelliklerine kadar sanatçı ve sanat eleştirmenlerinin görüş ve araştırmalarına değinilmiştir. Yine bu çalışmada; yaratıcı düşünce yeteneğinin gelişiminde eğitim, fıtrat, aile ve diğer çevresel etkenler üzerinde durulmuştur. Sonunda ise sanatçının mevcut şartlara bağlı olarak neyi, niçin arayıp ortaya koyduğu ve ne koymaya çalıştığı meselesi incelenmiştir.

Kuşeyrî have important effect to became systematized in the Islamic
Sufism’ tradition. He presented detalied information and opoinion in his work that they interested with Asharism is from Ehl-i Sunne’ theology scholls have contiributed to spread and know. This article is very important for theology because of author who adopted to Ashari theology’ understanding. Additaional Kuşeyri stressed strong belief that leaned to Quran in this work.
Key Words: Kuşeyrî, Theology of Ashari, Theologial interpretation, belief

GİRİŞ Medreseler tümüyle Müslüman medeniyetine özgü kurumlardır. Bu nedenle medrese eğitimi, hoca-talebe ilişkileri, ders programları, vakıf geleneği ve mimarisiyle İslâmî bir yapı arz eder. Kendi döneminin şartları içerisinde önemli bir görevi yerine getiren medreselerin, modern yöntem ve anlayışların yaygınlaşmasıyla birlikte önemlerini yitirdikleri ve arka planda kaldıkları şüphe götürmez bir gerçektir. Bu tarihi ve köklü kurumların çağın ihtiyaçlarına cevap vermekte yetersiz kalmalarının nedenleri arasında kuşkusuz, müntesiplerinin sebep olduğu sorunlar başı çekmektedir. İdareci ve eğitimcilerin yeni gelişmeler karşısında revizyona gitmek yerine, üstünlük iddiasıyla klasik metotlarda ısrarcı olmaları, medreselerin aktif yaşamdan dışlanmasına ve kaderine terk edilmesine neden olmuştur. Güçlü ve köklü her kültür gibi Müslüman kültürünün de geleceğini inşa ederken geçmişine dayanması önemli ve kaçınılmaz bir ihtiyaçtır. Bu nedenle bir toplumun hayati varlıklarından olan eğitimin sağlam bir zemin üzerine inşa edilmesi için geçmiş ile mevcudun olanaklarından yaralanılarak eğitim politikalarının belirlenmesi gerekir. Bu bağlamda medreselerin yeniden ele alınması büyük önem arz etmektedir. Bu şekilde hem halkın teveccühleriyle günümüze değin varlığını sürdürebilen medreselerin sağlıklı ve samimi bir şekilde kendi eksiklerini görmeleri sağlanabilecek, hem de kendi kültür ve tarihimize uygun yeni eğitim politikaları geliştirilebilecektir. 05-07 Ekim 2012 tarihleri arasında " Medrese Geleneği ve Modernleşme Sürecinde Medreseler " konulu üç günlük uluslar arası bir sempozyumun Muş ilinde Muş Alparslan Üniversitesi tarafından organize edilmesi, eğitim tarihimiz açısından son derece yerinde ve yararlı olmuştur. Bu şekilde hem bilimsel olarak medrese eğitiminin tarihsel serüveni, hem de modern eğitim karşısındaki konumu ortaya konulabilmiştir. Ümit ederiz ki ülkemiz ve İslâm âlemi açısından sürdürülebilir bir eğitim politikasının teşekkülünde ve kabulünde, bu sempozyumun önemli katkıları olur. Böylesi kapsamlı ve önemli bir sempozyumun

Öz Her inanç sistemi, her düşünce ya da mistik akım, örnek bir kişilik tasavvuruyla tarih sahnesine çıkar ve fikrî temellerini bu modeller üzerinden vermeye çalışır. İslam da kendi hakikat anlayışını ve onu taşıyan değerleri mü'min kişilik üzerinden takdim eder, mü'min kişiliği de bu temeller üzerinden inşa eder. Kur'ânî bildirimle en genel anlamda bu kişiden beklenen her anlamda dengeyi muhafaza ederek kulluk bilinci içinde, yeryüzünü ifsattan (fesad fi'l-arḍ) kurtarıp ıslah ve ma'mûr etmesidir. İnsanın "halife" sıfatıyla üzerine aldığı bu sorumlulukta kendisini motive edecek en büyük enerjiyi, özgür iradesiyle kabullenip bağlandığı ('a ḳ d) Allah'ın varlığına ve birliğine iman altında sıralanan İslam'ın iman esaslarından alır. Bu esaslarda baskın olan unsur, insanın yapıp etmelerinin gözetlenip kayıt altına alınıyor ve bunlardan mutlaka hesaba çekilecek olmasıdır. Sorumluluk bilincinin insanî vicdanda kök salmasına yol açan bu anlayış, bir günü diğer gününe denk olmayan ve kendi nefsi de dahil her şeye Allah'ın emaneti nazarıyla bakan hassas, ölçülü ve aktif bir kişiliğin oluşmasına zemin hazırlar. Abstract Every faith system, every thought or mystical movement, appears in the stage of history with the conception of an exemplary personality and tries to offer its intellectual foundations through these models. Islam presents its own understanding of the truth and the values on which it bears, by means of a Muslim personality; and the Muslim personality is constructed on these foundations. It is the improvement and rebuilding of the earth by saving it from conspiracy (corruption on earth) within the consciousness of servanthood, by maintaining the balance in every sense that are expected from such person in a general sense by Qur'anic notifications. The largest energy to motivate oneself in this burden/responsibility undertaken with the capacity of Caliph is provided by the faith guidelines of the Islam listed under the faith in the presence and unity of the Allah to which acknowledged and committed with his/her free will (agreement). The dominant element in these guidelines is that the actions and doings of the human are monitored and recorded down and they are required to be accountable for such things. Bu makale 26-27 Nisan 2018 yılında Kahramanmaraş'ta düzenlenen "Uluslararası İslâm ve Model İnsan Sempozyumu"nda sözlü olarak sunulan ve basılmayan "Akâidin Modellediği Sorumluluğunu Yüklenen Özgür Kişilik" adlı tebliğin içeriği geliştirilerek ve değiştirilerek üretilmiş halidir.

İslam düşüncesinde Allah’ın mutlak irade, kudret ve otoritesi
ile insanın özgürlüğü arasındaki dengenin ne şekilde
sağlanacağı hususu öteden beri tartışılagelen önemli konular
dan biri olmuştur. Çünkü Allah’ın sonsuz kudreti karşısında
insan özgürlüğünü temellendirmek, dinî ve ahlaki sorumluluk
açısından kaçınılmaz bir zorunluluktur. Klasik kelâma bakıldığında
konunun birçok yönden ele alınıp incelendiği görülür.
Bu yönlerden biri de kudret-fiil ilişkisidir. Kudret-fiil ilişkisinin
önemi, İslam düşüncesinde en çok tartışılan insanın özgürlüğü
ve sorumluluğunu ele alan ‘kader’ konusuyla doğrudan
bağlantılı olmasıdır. Yapıp ettiklerimiz, eğer ilahi takdirin zorunlu
sevki ile meydana geliyorsa, seçme ve yapma kudretimiz
ne anlama gelmektedir? Şayet bunlar, tamamıyla özgür irademiz
ve kendi kudretimizle meydana geliyorsa o zaman Allah’ın
her şeyi kuşatan mutlak irade ve kudreti nasıl açıklanacaktır?

Entelektüel ya da felsefi düşünce geleneğimizin izlerini sürerken uğramamız gereken duraklardan birisi de tasavvufi düşünce geleneğidir. Tasavvuf sadece bir düşünce geleneği değil aynı zamanda bir yaşam biçimi, ahlak, edebiyat, sanat mimari, siyaset gibi birçok alanla ilişkilendirebilecek entelektüel bir gelenektir ve bu yönüyle kelam ve felsefi geleneklerden ayrılır. Diğer yandan tasavvufi gelenek, daha yaygın ve süreklilik arz eden ve içerisinde pratiği de barındıran bir gelenektir. Bu bakımdan hem teorik olarak hem de pratik olarak İslam kültür ve medeniyetine hayati katkıları olmuştur. Tasavvufi düşünce geleneğinin, diğer geleneklerden kopuk olmamakla birlikte, evren, insan ve Tanrı konusunda kendine özgü farklılıkları mevcuttur ve pratik uygulamaları temelde bu farklılıklara dayanır. Burada daha çok biz entelektüel bir hareket olarak tasavvufu felsefe ile birlikte ele alıp değerlendireceğiz. Bizim için önemli olan hem felsefe geleneği hem de tasavvuf geleneğinin birbirleriyle temas ettikleri noktalardır. Böyle olunca hem Müslüman filozofların hem de felsefi tasavvufun temsilcilerinin düşüncelerine önem verdikleri ya da kendilerinden etkilendikleri filozofları ve felsefi sistemler kendiliğinden önemli hale gelmektedir.

Kelâm ilminin en önemli gayelerinden biri, İslam inancına yönelik tehdit oluşturan ateist-materyalist felsefi doktrinleri bertaraf etmek ve bunların neden olduğu şüpheleri kesin deliller kullanmak suretiyle izale etmektir. Kelâmın diğer bir gayesi ise İslam dininin müntesiplerine sahih bir inanç ve doğru bir istikamet kazandırmaktır. İslam düşünce tarihi boyunca kelâm âlimleri bu gayelerine ulaşmak için iki yöntem izlemişlerdir. Muhatapları ilhad ehli olduğunda onlara akli çıkarımlara dayalı deliller sunmuşlar; mü’min kimseler olduklarında ise onlara da dini referanslardan üretilen cevaplar vermişlerdir. Bu zaviyeden bakıldığında kelâm kaynaklarında aklî ve mantıkî istidlal yöntemlerinin fazla olması dinî istidlallere önem verilmemesinden değil, çoğunlukla muhatapların din karşıtı akımlardan oluşmasından kaynaklanmıştır.
Kelâm âlimlerinin izlediği bu stratejinin bir sonucu olarak, klâsik dönem kelâm kaynaklarında ele alından konularda Celîlü’l-Kelâm ve Dakîku’l-Kelâm şeklinde bir ayırıma gidilmiştir. Celîlü’l-Kelâm Allah’ın zatı ve sıfatları, vahiy, nübüvvet ve âhiret gibi temel inanç esaslarının ele alındığı bölümlerdir. Bunlar aynı zamanda kelâm ilminin mesâilini ve temel çatısını oluşturmaktadır. Dakîku’l-Kelâm ise atom, hareket-sükûn, zaman-mekân, süreklilik-süreksizlik, boşluk, uzay, nedensellik, birleşme-ayrılma, sıcaklık-soğukluk, ağırlık-hafiflik, renk, tat, koku, ses, ışık, işitme ve görme gibi fizik ve kozmoloji problemlerini ihtiva etmektedir. Bu konuların ele alınmasındaki temel amaç, başta tevhid inancı olmak üzere ana inanç konularını aklî ve mantıkî argümanların yanı sıra deney, gözlem ve tecrübe ile temellendirmek ve desteklemektir. Kelâm ilminin vesâili/değişkenleri olarak adlandırılan bu meseleler ileri derecede ihtisas ve entelektüel birikim gerektirmesinden dolayı kelâmın dakîk/latîf/gamîd (ince/derin) konuları olarak sınıflandırılmıştır. 
Kelâmcıların tabiat felsefesiyle ilgili konulara yer vermesi inkârcı akımlara karşı dini esasların temellendirilmesi ve savunulmasına katkı sağladığı gibi hakikat arayışı içerisinde olan ilim meraklılarına da imkân ve kaynak sağlamıştır. Bundan dolayı ilk dönem kelâm âlimleri fizik ve kozmoloji konularıyla çokça ilgilenmiş ve eserlerinde bu konulara hatırı sayılır bir yer ayırmışlardır. Ancak tarihi süreçte bu ilgi ve merak gittikçe azalmış, buna bağlı olarak da bu konuların kelâm eserlerindeki ağırlıklarında bir gerileme olmuştur. Maalesef Hicri beşinci yüzyıldan itibaren Celîlü’l-Kelâm konuları Dakîku’l-Kelâm konularını gölgede bırakmaya başlamış, dakîk konular ise daha çok felsefî bir formda ele alınmaya başlamıştır.  Ancak bu değişimin bilinçli bir tercihten veya ihmalden ziyade sosyolojik ve siyasi gelişmelerin bir sonucu olduğu anlaşılmaktadır. Zira tarihsel olarak kelâmcıların muhatap olduğu kitleler ve problemlerde bir değişim yaşanmış; İslam toplumlarında ilhad hareketleri zayıflamış ve bunun yerine kelâm ve felsefe karşıtı Haşviyye zihniyeti ve bâtıni akımlar ağırlığını hissettirmeye başlamıştır.
Günümüzde artık bu fetret döneminin sona ermeye ve kritik eşiğin aşılmaya başladığını söyleyebiliriz. Bunun da en belirgin göstergesi, yerli ve yabancı ilahiyat ve fizik alanlarında uzman olan birçok ilim adamının Dakîku’l-Kelâm alanında ciddi bilimsel araştırmalar yapmaya başlamalarıdır. Gerek ülkemizde ve gerekse yurt dışında dini ilimler alanında yapılan lisansüstü çalışmaların bu konulara yönelmesi bunun ilk olumlu adımlarını oluşturmaktadır. Bu bağlamda Alnoor Dhanani’nin The Physical Theory of Kalâm (Leiden, 1994) ve M. Bâsil et-Tâî’nin Dakîku’l-Kelâm: er-Rü’yetü’l-İslâmiyye li Felsefeti’t-Tabîʽiyye (Ürdün, 2010) adlı bir eserleri telif etmeleri sevindirici olmuştur.  Ülkemizde de Cemalettin Erdemci’nin Kelâm Kozmolojisine Giriş (Ankara, 2007) adlı eseri alanla ilgili ilk çalışmalardandır.
Bu olumlu gelişmelere rağmen bu alandaki çalışmaların henüz tatmin edici düzeyde olmadığı, özellikle lisansüstü derslerde kullanılabilecek derli toplu kaynak niteliğinde Türkçe bir eserin olmadığı görülmektedir. Bu düşünceyle bizler, alandaki boşluğu bir nebze olsun doldurmak ve bu konulara ilgi duyan araştırmacılara katkı sunmak amacıyla ilk etapta kelâm kozmolojisi alanında yapılmış ve daha önce farklı dergi ve kitaplarda yayımlanmış makale ve tebliğlerden oluşan bir seçki hazırlamanın yararlı olacağını düşündük. Elbette alanla ilgili yapılan çalışmalar bu seçkide yer alanlardan ibaret değildir. Bizim kelâmın incelikleri alanında yaptığımız bu seçki çalışması mütevazı bir mukaddime mahiyeti taşımaktadır.  Temenni ederiz ki bundan sonra Dakîku’l-Kelâm konularına ilişkin daha fazla araştırma makaleleri ve bilimsel kitaplar yazılır. Böylelikle medeniyetimizin bilgi ve kültür mirasıyla ilgili zayıf kalan bu cephesi en kısa zamanda ikmal ve tahkim edilme cihetine gidilir.
Yapmış olduğumuz bu metin seçkisi beş bölüm ve 22 makaleden oluşmaktadır:
Birinci bölüm, Dakîku’l-Kelâm’ın kelâm ilmindeki yeri ve önemi ile ilgili makalelere ayrılmıştır. İkinci bölümde kelâmcıların geliştirdiği âlemin hudûsunu ve buradan hareketle de Allah’ın varlığını ispat etmek için geliştirdiği hudûs delili ve bu çerçevede ortaya konulan yaratılış modeli ele alınmıştır. Üçüncü bölümün konusunu kelâm fizik teorisinin temelini teşkil eden atomculuk doktrini, bunun antik felsefedeki kökenleri ve buna yöneltilen eleştiriler oluşturmuştur. Dördüncü bölüm ise kelâmcıların âdet, tevlîd, iʽtimâd ve iktiran gibi kavramlar üzerine inşa ettiği nedensellik teorilerine ayrılmıştır. Beşinci ve son bölüm ise kelâm kozmolojisinin bilimle ilişkisini konu edinen metinlerden oluşmaktadır. Bu bölümde kelâm fizik teorisi ile klasik ve modern fizik teorileri, âdet teorisi ile kuantum mekaniği, hudûs delili ile Big bang teorisi, rü’yet teorileri ile optik teorilerin karşılaştırıldığı dikkat çekici çalışmalar bulunmaktadır. Metinler seçilirken hem klâsik ve hem de çağdaş dönemde yapılan çalışmalar dikkate alınmıştır. Bu metinler okunduğu zaman medeniyetimizin inkişafında kelâm ilminin öncü bir ilim olduğu gerçeği bir defa daha teyit edilmiş olacaktır.
Son olarak Dakîku’l-Kelâm ile ilgili yaptıkları bu değerli çalışmaları bizimle paylaşan kıymetli ilim adamlarımıza ayrı ayrı teşekkürlerimizi sunuyoruz. Ayrıca bu çalışmaların ilk yayımlandığı eserlerin editörlerine ve yayımcılarına, eserin basım ve yayınını gerçekleştiren Kitap/arası Yayınlarına da şükranlarımızı arz ederiz. Biz inanıyoruz ki bu çalışma Kelâm ilmine ilgi duyan, okumayı, düşünmeyi ve araştırmayı seven çok değerli okurlarımızda hak ettiği karşılığı bulacaktır. 
Çalışmak bizden, yardım Yüce Rabbimizdendir.
Konya-2020
Prof. Dr. Ramazan Altıntaş               
    Dr. Ahmet Mekin Kandemir

İnsanlar tarih boyunca yüce bir yaratıcıya inana gelmişlerdir. Ancak, bu inancın şekilleri arasında bazı farklılıklar bulunmaktadır. Özellikle Tanrı’nın bir şekli olup olmadığı, bir şekli var ise neye benzediği hep merak konusu olmuştur.
Allah’ın Kur’ân’da hiçbir şeye benzemediği ifade edilirken, geçmişte ve günümüzde farklı bir kısım din mensupları O’nu müşahhaslaştırma yönüne gitmişlerdir. Bu cisimleştirme içinde özellikle ön plana çıkan şekil hiç şüphesiz insanın en çok aşina olduğu kendi şeklidir. Yani Tanrı’yı herhangi bir şekilde somutlaştırmak isteyenlerin çoğunluğu insan şeklini tercih etmişlerdir. Bu itibarla yapılan tanrı figürlerinin pek çoğu insan şeklinde resmedilmiş ve yontulmuştur.
Bu kitapta insanoğlunun Allah’ı bırakıp bir takım objeleri tanrılaştırmasının tarihçesini bulacaksınız.

İslâm dünyasında ve Osmanlı tecrübesinde Batı ile münasebetler neticesinde ortaya çıkan arayışların bir alt kategorisi olarak düşünüldüğünde "Yeni İlm-i Kelâm" tanımlaması dinî düşüncenin ıslahı/tecdidi arayışlarının itikadî alanına işaret eder. Kelâm ilminin devrin icaplarına cevap veremediği ve İslâmî ilimler içindeki vazifesini yerine getiremediği düşüncesiyle onu yenilemeyi hedefleyen bir çaba söz konusudur.

Tüm ilmi disiplinlerin hedefinde, evrenin en üstün varlığı olarak kabul edilen insan için “yaşanılabilir bir dünya tesis etme” düşüncesi vardır. Ancak, dinî ilimlerde, insanın dünya hayatına huzur ve mutluluk katmanın yanında, dünya sonrası hayatında da onu saadete ulaştırma maksadı mevcuttur. Dinî ilimler içinde Kelam ilmi ise bu gayeye hizmet eden en şerefli ilim olma unvanına layık görülmüş ve ona “eşrefu’l-ulum” denilmiştir. Kelam ilmi, beden ve ruhtan müteşekkil olan insanın, manevi yönünü tatmin edecek olan manevi noktaları derinlemesine incelemek suretiyle, insanın sadece ahiretini değil, aynı zamanda dünyasını da anlamlı hale getiren bir inanç manzumesidir. Kelam alimleri, bu ilmin gayesinin bireye dünya ve ahiret mutluluğunu sağlamak olduğunu söylemişlerdir. Akıl sahibi her insan kendine “Ben nereden geldim?”, “Dünyadaki görevim nedir?” ve “Bundan sonra nereye gideceğim?” sorularını sorar. Bu sorulara doğru ve tatmin edici cevaplar bulduğunda insanın dünya hayatı anlamlı hale gelecektir. Bu soruların cevap bulacağı tek kaynak İslam dinidir. Çünkü insan sadece bir madde kütlesi değil manevi yönü de bulunan bir varlıktır. Doğuştan sahip olduğu birtakım maddi ve manevi donanımları vardır. İslam dininde fıtrat diye adlandırılan bu donanımlar insanı ihtiyaç duyacağı gereksinimlere yönlendirir.
Bu çalışmada, İslam inanç esaslarının asırlar boyu insanlığa sağladığı kazanımların ve insanın doğuştan sahip olduğu fıtratın kendi yaşamıyla uyum içinde olduğu anlatılmaya çalışılacaktır. Ayrıca batı dünyasının dinden uzaklaşma diye özetlenebilecek aydınlanma döneminin, iki asırdan bu yana toplumları getirdiği nihaî noktalara temas edilerek, insanlığın son çaresinin tekrar fıtrata dönme ile mümkün olacağı beyan edilecektir.

Fârâbî, İslam ilim, kültür ve geleneğinde çok büyük yere ve öneme sahip bir
âlimdir. Hakkında sayısız kitap, makale, tez vb. çalışmalar yapılmış, görüşlerine katılıp
savunanlar olduğu kadar ona ihtilaf edip karşısında duran da bir hayli fazladır. İşte
bizde bu çalışmamızda ünlü İslam âlimi, felsefecisi ve filozofu olan Fârâbî’nin hayatını,
kelâmî görüşlerini ve bazı önemli eserlerinden bahsettik. Onu tüm yönleriyle ele
alamayacağımızdan alakamız gereği kelami görüşlerine yoğunlaşıp onlar üzerinde kısa
değerlendirmeler yaptık. Çalışmamızı üç bölümde ele aldık. İlk olarak Fârâbî’nin
hayatından bahsettik. Daha sonra Kelami görüşlerine yer verdik. Ardından bazı önemli
eserlerinden kısa bilgiler naklettik. En son da kendi değerlendirmemizi yapıp
çalışmamızı sonlandırdık.

Bedîüzzaman ve Risale-i Nur
Risale-i Nur Nedir ve Nasıl Bir Tefsirdir?
Kur’an’ın hakikatlerini müsbet ilim anlayışına uygun bir tarzda izah ve ispat eden Risale-i Nur Külliyatı, her insan için en mühim mesele olan “Ben neyim? Nereden geliyorum? Nereye gideceğim? Vazifem nedir? Bu mevcudat nereden gelip nereye gidiyorlar? Mahiyet ve hakikatleri nedir?” gibi suallerin cevabını vâzıh ve kat’î bir şekilde, çekici bir üslup ve güzel bir ifade ile beyan edip ruh ve akılları tenvir ve tatmin ediyor.

Yirminci asrın Kur’an felsefesi olan bu eserler, bir taraftan teknik, fen ve sanat olarak maddiyatı, diğer taraftan iman ve ahlâk olarak maneviyatı câmi’ ve hâvi olacak Türk medeniyetinin, sadece maddiyata dayanan sair medeniyetleri geride bırakacağını da ispat ve ilan etmektedir.

Ecdadımızın bir zamanlar kalplerinde yerleşen iman ve itikad cihetiyle zemin yüzünde yüz mislinden ziyade devletlere, milletlere karşı imanından gelen bir kahramanlıkla mukabele etmesi, İslâmiyet ve kemalât-ı maneviyenin bayrağını Asya, Afrika ve yarı Avrupa’da gezdirmesi ve “Ölsem şehidim, öldürsem gaziyim.” deyip ölümü gülerek karşılayarak müteselsil düşman hâdisata karşı dayanması gibi milletçe medar-ı iftihar âlî seciyemizin bugün biz gençlerde inkişafı, vatan ve millet menfaati bakımından ve istikbalimizin selâmeti noktasından ne derece elzem olduğu malûmdur. Mutlaka her hareket ve hizmette maddî bir ücret ve şahsî menfaatler mülahaza etmek, Türk’ün millî tarihinin şeref ve haysiyeti ile kabil-i telif olamaz. Bizler ancak rıza-yı İlahî için çalışıyoruz. Bizzat hizmetinde bulunmakla aldığımız telezzüz; kardeş ve vatandaşlarımıza, İslâmiyet’e ve insaniyete yardımda bulunabilmek mazhariyetinden gelen ebedî hayatımıza ait sürur ve ümit, bizim bu babda aldığımız ve alacağımız yegâne hakiki mukabele ve ücrettir.

RİSALE-İ NUR, NASIL BİR TEFSİRDİR?
Tefsir iki kısımdır.

Birisi: Malûm tefsirlerdir ki Kur’an’ın ibaresini ve kelime ve cümlelerinin manalarını beyan ve izah ve ispat ederler.

İkinci kısım tefsir ise: Kur’an’ın imanî olan hakikatlerini kuvvetli hüccetlerle beyan ve ispat ve izah etmektir. Bu kısmın çok ehemmiyeti var. Zahir malûm tefsirler, bu kısmı bazen mücmel bir tarzda dercediyorlar fakat Risale-i Nur, doğrudan doğruya bu ikinci kısmı esas tutmuş, emsalsiz bir tarzda muannid feylesofları da susturan bir manevî tefsirdir.

Risale-i Nur, sübjektif nazariye ve mütalaalardan uzak bir şekilde, her asırda milyonlarca insana rehberlik yapan mukaddes kitabımız olan Kur’an’ın hakikatlerini rasyonel ve objektif bir şekilde izah edip insaniyetin istifadesine arz edilen bir külliyattır.

Risale-i Nur, Kur’an âyetlerinin nurlu bir tefsiri… Baştan başa iman ve tevhid hakikatleriyle müberhen… Her sınıf halkın anlayışına göre hazırlanmış… Müsbet ilimlerle mücehhez… Vesveseli şüphecileri ikna ediyor… En avamdan en havassa kadar herkese hitap edip en muannid feylesofları dahi teslime mecbur ediyor…

Risale-i Nur, nurlu bir külliyat… Yüz otuz eser… Büyüklü küçüklü risaleler halinde… Asrın ihtiyaçlarına tam cevap verir… Aklı ve kalbi tatmin eder… Kur’an-ı Kerîm’in yirminci asırdaki –lafzî değil– manevî tefsiri…

İspat ediyor!.. Akla gelen bütün istifhamları… Zerreden güneşe kadar iman mertebelerini… Vahdaniyet-i İlahiyeyi… Nübüvvetin hakikatini…

İspat ediyor!.. Arz ve semavatın tabakatından, melaike ve ruh bahsinden, zamanın hakikatinden, haşir ve âhiretin vukuundan, cennet ve cehennemin varlığından, ölümün mahiyet-i asliyesinden ebedî saadet ve şakavetin menbaına kadar… Akla gelen ve gelmeyen bütün imanî meseleleri en kat’î delillerle aklen, mantıken, ilmen ispat ediyor… Pozitif ilimlerin müşevviki… Riyazî meselelerden daha kat’î delillerle aklı ve kalbi ikna edip merakları izale eden bir şaheser…

***

Az miktarda bastırılabilen, hiçbir ticarî gaye ve zihniyetle çalışılmayarak bâyilere dahi verilmeyen bu eserlerin geliri, mütebâki eserlerin tabına hasredilecektir.

Büyük bir titizlik ve hassasiyetle üzerinde durduğumuz mühim bir husus da Risale-i Nur’un lâyık ellere geçmesi ve onun hakiki fiyatı olarak en az yirmi beş kişinin istifade etmesinin temin edilmesidir.

Bu manevî tefsir; Sözler, Mektubat, Lem’alar, Şuâlar diye dört büyük kısımdan müteşekkil olup yekûnü yüz otuz risaledir.

Neşrinde Çalışanlar

Ebû’l-Hasen el-Eş‘arî, kendine özgü hayat hikayesi, ortaya koyduğu fikrî mücadele ve bu mücadeleyi somutlaştırdığı çok sayıda eseri ile İslam düşünce geleneğinde kalıcı etki bırakmış bir kimsedir. Kendine özgüdür; çünkü onun gibi bir gelenek içerisinde yetişip başka bir geleneğe geçen ve yeni bir düşünce muhiti içerisinde bu kadar başarılı olabilen çok fazla isim yoktur. On yaşından kırklı yaşlarına kadar yaklaşık yirmi beş yıl boyunca Mu‘tezilî gelenek içerisinde bulunmuştur; kendi zihin ve gönül dünyasında ne kadar sürdüğü belli olmayan, ama az da olmadığı anlaşılan derin bir iç kriz süreci yaşamış ve aşama aşama Mu‘tezilî gelenekten kopmuştur. Onun bu geleneği köklü bir şekilde terk ettiği hususu, tartışmaya mahal bırakmayacak ölçüde genel kabul görmüştür. Ancak Mu‘tezile’yi terk ettikten sonra ne yaptığı, hangi gelenek veya geleneklere katıldığı ve nasıl bir düşünce portresi ortaya koyduğu gibi hususlar bağlamında çok sayıda farklı yaklaşım ortaya konulmuştur.

Mu‘tezilî cenahtan bakınca Eş‘arî, yaptığı tercihle kelamcı olmaktan vazgeçmiş ve Ehl-i Hadîs’in saflarına katılmıştır. Maturidi zaviden bakınca Mu‘tezile’yi terk etmiş, sonra da Ehl-i Hadîs’in kelamcısı olmuştur. Kendisinin görüşlerini sahiplenen Ehl-i Hadîs’in Şâfiî ve Mâlikî kanadı için Eş‘arî, Mu‘tezile’ye karşı koyabilen, böylelikle de sadece Ehl-i Hadîs değil, aynı zamanda Ehl-i Sünnet kelamını başlatan kimsedir. Ehl-i Hadîs içerisinde daha katı bir yaklaşıma sahip olan Hanbelilere göre ise o, kelamcı kimliğini Ehl-i Hadîs içerisinde devam ettiren, bu haliyle de Ehl-i Hadîs’e Mu‘tezilî kelamcılardan bile daha fazla zarar veren bir kimsedir.

Farklı zaviyelerden bakınca beliren böylesi bir tablo, Eş‘arî’nin Mu‘tezile’den ayrıldıktan sonraki adresinin neresi olduğu sorusunu askıda bırakmaktadır. Cevap ne sadece Ehl-i Sünnet ne de sadece Ehl-i Hadîs’tir. Bu durum, Eş‘arî’nin Mu‘tezile sonrası sürecini yalnızca kendisiyle mukayyet olmayan geniş bir düzlemde ele almayı gerekli kılar. Bu geniş düzlemi, dört parçadan oluşan bir matruşkaya benzetmek de mümkündür. En dışta Ehl-i Sünnet yer alır; bunu sırasıyla, Ehl-i Hadîs, Ehl-i Hadîs’in Şâfiî kanadı ve Küllâbîlik izler. Eş‘arî’nin yeni muhitindeki esas varlık zemini Küllâbîlik’tir. Kendisinden hemen sonraki süreçte yazılmış pek çok kaynakta, Eş‘arî’nin Mu‘tezile’den ayrıldıktan sonra Abdullah b. Küllab’a nispetle Küllâbîlik olarak isimlendirilen geleneğe katıldığı kaydedilir. Eş‘arî, Mu‘tezilî süreçte elde ettiği akılcı düşünme biçimini artık Küllâbîlik saflarında işlevsel hale getirmektedir. Bu haliyle, hem Küllâbîliği çevreleyen Ehl-i Hadîs’e hem de Ehl-i Hadîs’i içine alan Ehl-i Sünnet’e hizmet etmektedir.

Eş‘arî için geçerli olan perspektif farklılaşmasının daha fazlası Eş‘arîlik için geçerlidir. Eş‘arîlik, Küllâbî gelenek içerisinde faaliyet gösteren ve Eş‘arî’nin de aralarında bulunduğu kelamcıların görüşlerinin, Eş‘arî’nin görüşleri merkeze alınarak inşa edilmesiyle oluşmuş bir mezheptir. Eş‘arî’nin Bâhîlî ve İbn Mücâhid et-Tâî gibi öğrencilerilerinin öğrencileri olan Bâkıllânî, İbn Fûrek ve Ebû İshâk el-İsferâyînî bu inşa sürecinin temel aktörleridir. Bu üç isim, Eş‘arîlik adıyla bildiğimiz kelam ekolünün gerçek mimarları hüviyetindedir. Onların farklı itikadi, kelami ve felsefi eğilimlerle hesaplaşarak ortaya koydukları çaba, kendilerinden sonraki süreçte de artan bir ivmeyle varlığını sürdürmüştür. Zaman zaman bölgesel dinamiklere bağlı olarak farklı şekiller almakla birlikte, Eş‘arîlik 5./11. yüzyıldan günümüze gelinceye kadar hem genel anlamda İslam düşüncesinin hem de Ehl-i Sünnet’in hakim itikadi ve kelami eğilimi olmayı sürdürmüştür. Eş‘arîlik adı altında oluşan bütün bu tarihsel ve düşünsel mirasın merkezinde elbette Eş‘arî vardır; ancak Mu‘tezile’den ayrıldıktan sonra içinde yer aldığı ve faaliyette bulunduğu geleneği sadece ona indirgemek doğru değildir. İçinde bulunduğu geleneği geniş ve bütünsel bir düzlemde ele almadan ne Eş‘arî’yi ne de Eş‘arîliği anlamak kolaydır. Böylesi bir farkındalıktan hareketle oluşturulan bu çalışmanın, Eş‘arî’nin ve Eş‘arîliğin kendi tabi bağlamı içerisinde anlaşılması ve yorumlanmasına vesile olması en büyük temennimizdir.

Rusya’nın Kazan bölgesinde doğup büyüyen Musa Carullah Bigi, 20. yüzyılın ilk yarısı itibarıyla Türkiye fikrî kamuoyunda en çok tanınan ilim adamları arasındadır. Orenburg’daki Hüseyniye Medresesi’nde çalışan Bigi, burada verdiği Dinler Tarihi ders notlarını Kasım 1909’da Şûrâ dergisinde tefrika etmiştir. Bigi’nin bu yazılarında cehennem azabının müddeti ve ilahî rahmetin genişliği meselesi hakkında savunduğu fikirler, büyük bir infial uyandırmış; hem İdil-Ural bölgesinin hem de Türkiye basınının gündemini uzun süre meşgul etmiştir. Osmanlı Devleti’nin son şeyhülislâmlarından Mustafa Sabri Efendi, Bigi’nin bu konudaki görüşlerini tenkit eden ilim adamlarının başında gelmektedir. Bu makale; sözü edilen tartışmayı ortaya çıktığı düşünsel bağlamı çerçevesinde ele almayı ve hadis ilmi açısından değerlendirmeyi amaçlamaktadır. Tartışmaya veri sağlayan metinler kronolojik sıra dikkate alınarak incelenecektir. Neticedeyse; kökeni uzun bir geçmişe dayanan bu meselenin hararetli bir şekilde tekrar gündeme gelmesinin ardında birtakım tarihî, siyasî ve dinî sebeplerin var olduğu ortaya konulacaktır.
Anahtar Kelimeler: Hadis, Kelâm, Cehennem Azabı, Musa Carullah Bigi, Mustafa Sabri Efendi.

Musa Carullah Bigi who was born and raised in the Kazan region of Russia, has been among the most recognized savants in Turkish opinion community by the first half of the 20th century. Bigi, who worked at the Huseyniyyah Madrasa located in Orenburg, published his History of Religions lecture notes in November 1909 in the journal Şûrâ. Ideas advocated by Bigi about the period of hell-punishment and breadth of divine mercy were greatly aroused debates; it occupied the agenda of both the press of Turkey and Idil-Ural region a long time. Mustafa Sabri Efendi, one of the last shaykh al-Islam of the Ottoman Empire, is one of the leading savants who criticized Bigi’s views on this subject. This article aims to discuss the aforementioned debate within the intellectual context in which it arose and to evaluate the issue in terms of hadith science. The texts providing data for the discussion will be examined by considering chronological order. Finally it will be revealed that there are some historical, political and religious reasons behind this issue to become at the top of agenda that goes back a long way.
Keywords: Hadith, Kalam, Hell-Punishment, Musa Carullah Bigi, Mustafa Sabri Efendi.

İlerleyen yaşına rağmen, zihni parlaklığından ve ilmi gayretinden hiçbir şey kaybet-meyen, Kelâm ve Felsefe sahasında devrim niteliğinde birçok çalışmaya imza atan ve halen lisansüstü dersler veren, değerli bilim insanı Prof. Dr. Hüseyin ATAY'ın tanıta-cağımız bu eseri, sağlıklı ve zengin bir din anlayışının nasıl olması gerektiğine ilişkin genel bir panorama çizmektedir. Eserin belkide en önemli özelliği, yazarımızın hemen tüm çalışmalarında olduğu gibi konuların özgün, ilkeli ve ezber bozan bir yaklaşımla ele alınmasıdır. Eser, genel olarak Müslüman toplumların ilim, kültür, medeniyet ve din anlayışları üzerine yapılan detaylı analizler ve bu analizlerden hareketle günümüz açısın-dan ne yapılması gerektiğine ilişkin İslâmî disiplinlerin tamamını ilgilendiren görüş ve önerilerden oluşmaktadır. Çalışmanın maksadına ulaşması açısından eserin tanıtımda izlenecek metoda ilişkin bazı hususların bilinmesi yararlı olacaktır. Öncelikle hemen şunu belirtmeliyiz ki, hoca-mızın konu, olay ve olguları analiz ederken derinlemesine meseleleri tahlil etmesi, konu-lar hakkında ön bilgisi sahibi olmayan okuyucular açısından anlaşılmayla ilgili birtakım sıkıntılara neden olabilir. Aynı şekilde yazarın konuları geniş bir bakış açısıyla ele alması ve farklı disiplinlerin mevzular hakkındaki görüşlerine karşılaştırmalı olarak yer vermesi de eserin akademik çevreler dışında anlaşılabilirliğini zorlaştırmaktadır. Bundan dola-yı konuların gerek kendi içinde ve gerekse diğer konu başlıklarıyla ilişkisi anlatılırken, yazarın fikir ve önerilerini aktarmadan önce gerekli görülen yerlerde konu hakkında ön bilgiler verilecektir. Bu şekilde hem eserin anlaşılmasında yaşanabilecek muhtemel an-lam karışıklıkları giderilmeye, hem de birbirinden kopuk gibi görünen konular arasında

İnsanların dünyadaki hayatlarında birarada yaşamak zorunda oluşları, aralarında “ortak iyi”ler  oluşturma veya bulma çabalarına sebep olmuştur. Ortak iyi ’nin kapsamı ve fonksiyonları kavramsal olarak ahlak ilimine/bilimine karşılık gelmektedir...

İmam Tahavi r.aleyhin telif etmiş olduğu ve alanında yazılmış en güzel itikat metninin arapçası.

Türkçe tercmesini isteyenler ise Ebubekir Sifil Hoca efendinin Ehl-i Sünnet Akaidi Tahavi Akaidi Tercümesi adlı eseri okumalarını tavsiye ederiz