Tiếng Rwanda

Tiếng Rwanda
Tiếng Rwanda
Kinyarwanda
Ikinyarwanda
Sử dụng tại	Rwanda, Uganda, Cộng hòa Dân chủ Congo
Tổng số người nói	9,8 triệu (2007)
Phân loại	Niger-Congo Đại Tây Dương–Congo Benue–Congo Nam Bantoid Bantu Bantu Đông Bắc Bantu vùng Hồ Lớn Rwanda-Rundi Tiếng Rwanda; ; ; ; ; ; ; ;
Hệ chữ viết	Latinh
Địa vị chính thức
Ngôn ngữ chính thức tại	Rwanda
Mã ngôn ngữ
ISO 639-1	rw
ISO 639-2	kin
ISO 639-3	kin
Glottolog	kiny1244
Linguasphere	99-AUS-df
Guthrie code	JD.61
	Bài viết này có chứa ký tự ngữ âm IPA. Nếu không thích hợp hỗ trợ dựng hình, bạn có thể sẽ nhìn thấy dấu chấm hỏi, hộp, hoặc ký hiệu khác thay vì kí tự Unicode. Để biết hướng dẫn giới thiệu về các ký hiệu IPA, xem Trợ giúp:IPA.

Tiếng Rwanda hay tiếng Kinyarwanda (Ikinyarwanda, IPA: [iciɲɑɾɡwɑːndɑ], ở Uganda được gọi là Fumbira), là ngôn ngữ chính thức của Rwanda, thuộc nhóm Rwanda-Rundi, được nói bởi hơn 11 triệu người tại Rwanda, đông Cộng hòa Dân chủ Congo và những vùng lân cận thuộc Uganda (tiếng Rundi gần gũi là ngôn ngữ chính thức của nước láng giềng Burundi.)^[3]

Đây là một trong bốn ngôn ngữ chính thức của Rwanda (cùng với tiếng Anh, tiếng Pháp, và tiếng Swahili), và là ngôn ngữ của gần như toàn bộ người dân bản xứ. Điều này trái với nhiều nước châu Phi khác, những nơi mà đường biên giới được vẽ ra bởi thực dân, không tương đồng với biên giới dân tộc hay vương quốc thời tiền thuộc địa.^[4]

Ngữ âm

Phụ âm

		Môi-răng	Đôi môi	Chân răng	Sau chân răng	Vòm	Ngạc mềm	Thanh hầu
Mũi			m	n		ɲ	ŋ
Tắc	vô thanh		p	t		c	k
Tắc	hữu thanh		b	d		ɟ	g
Tắc xát	vô thanh			t͡s	t͡ʃ
Xát	vô thanh	f		s	ʃ	ç		h
Xát	hữu thanh	v	β	z	ʒ
Tiếp cận						j	w
R				ɾ

Nguyên âm

	Trước	Sau
Đóng	i	u
Nửa	e	o
Mở	a

Cả năm nguyên âm đều có dạng ngắn và dài.

Thanh điệu

Tiếng Rwanda là một ngôn ngữ thanh điệu. Như nhiều ngôn ngữ Bantu khác, tiếng Rwanda phân biệt giữa thanh cao và thấp (thanh thấp có thể xem như không có).

Ngữ pháp

Danh từ

Tiếng Rwanda có 16 lớp danh từ. Bảng dưới là các lớp từ và cách chúng được cặp theo đôi.

Tiền tố	Lớp			Số	Thường dùng cho	Ví dụ
Tiền tố	Bantu	Cox	???	Số	Thường dùng cho	Ví dụ
umu-	1	1		số ít	con người	umuntu – người (cá nhân)
aba-	2	1		số nhiều	con người	abantu – con người
umu-	3	2		số ít	cây cối, các thứ dài, rộng	umusozi – quả đồi
imi-	4	2		số nhiều	cây cối, các thứ dài, rộng	imisozi – những quả đồi
iri-	5	5	3	số ít	chất lỏng, những thứ đi chung với nhau thành chùm, đám	iryinyo – cái răng
ama-	6	5/8/9	3/8/9	số nhiều	chất lỏng, những thứ đi chung với nhau thành chùm, đám	amenyo – những cái răng
iki-	7	4		số ít	những thứ chung chung, to lớn, hay khác thường	ikintu – thứ
ibi-	8	4		số nhiều	những thứ chung chung, to lớn, hay khác thường	ibintu – những thứ
in-	9	3	5	số ít	một số loại cây, động vật và đồ dùng trong gia đình	inka – con bò
in-	10	3/6	5/6	số nhiều	một số loại cây, động vật và đồ dùng trong gia đình	inka – những con bò
uru-	11	6		số ít	pha trộn, phần của cơ thể	urugo – cái nhà
aka-	12	7		số ít	dạng giảm nhẹ của những danh từ	akantu – thứ nhỏ
utu-	13	7		số nhiều	dạng giảm nhẹ của những danh từ	utuntu – những thứ nhỏ
ubu-	14	8		không đếm được	danh từ trừu tượng, tính chất hay trạng thái	ubuntu – sự rộng lượng
uku-	15	9		không đếm được	hành động và danh động từ	ukuntu – cách thức, phương pháp
aha-	16	10		không đếm được	nơi chốn, vị trí	ahantu – nơi

Động từ

Tất cả động từ ở dạng vô định bắt đầu bằng ku- (hay kw- trước nguyên âm, gu- trước phụ âm vô thanh theo luật Dahl). Khi chia động từ, tiền tố vô định (ku-, kw-, gu-) được thay thế bởi tiền tố tương ứng với chủ từ trong câu. Sau đó phụ tố chỉ thì có thể được lồng vào.

	số ít	số ít trước nguyên âm	số nhiều	số nhiều trước nguyên âm
I	a-	y-	ba-	b-
II	u-	w-	i-	y-
III	ri-	ry-	a-	y-
IV	ki-	cy-	bi-	by-
V	i-	y-	zi-	z-
VI	ru-	rw-	zi-	z-
VII	ka-	k-	tu-	tw-
VIII	bu-	bw-	bu-	bw-
IX	ku-	kw-	a-	y-
X	ha-	h-	ha-	h-

Các tiền tố tương ứng với chủ từ là như sau:

'Tôi' = n-
'bạn' = u-
'anh ấy/cô ấy' = y-/a- (tức tiền tố lớp I số ít)
'chúng tôi' = tu-
'các bạn' = mu-
'họ' = ba- (tiền tố lớp I số nhiều)

Các phụ tố chỉ thì như sau:

Hiện tại: - (không phụ tố)
Hiện tại tiếp diễn: -ra- (chuyển thành -da- khi đứng sau n)
Tương lai: -za-
Tiến hành tiếp diễn (tức 'vẫn đang'): -racya-

Ví dụ
Yego	Dạ, vâng, đúng
Oya	Không
Uvuga icyongereza?	Bạn có nói tiếng Anh không?
Bite?	Chuyện gì vậy?
Mwaramutse	Chào buổi sáng
Ejo hashize	Hôm qua
Ejo hazaza	Ngày mai
Nzaza ejo	Tôi sẽ đến vào ngày mai
Ubu	Bây giờ
Ubufaransa	Pháp
Ubwongereza	Anh
Amerika	Mỹ
Ubudage	Đức
Ububirigi	Bỉ

Chú thích

^ Nordhoff, Sebastian; Hammarström, Harald; Forkel, Robert; Haspelmath, Martin biên tập (2013). “Kinyarwanda”. Glottolog. Leipzig: Max Planck Institute for Evolutionary Anthropology.
^ Jouni Filip Maho, 2009. New Updated Guthrie List Online
^ "Rundi", Ethnologue, 16th Ed.
^ Boyd, J. Barron (tháng 12 năm 1979). “African Boundary Conflict: An Empirical Study”. African Studies Review. 22 (3): 1. ISSN 0002-0206. JSTOR 523892.

Tài liệu

Habumuremyi, Emmanuel; và đồng nghiệp (2006). IRIZA-STARTER 2006: The 1st Kinyarwanda–English and English–Kinyarwanda Dictionary. Kigali: Rural ICT-Net.
Jouannet, Francis (ed.) (1983). Le Kinyarwanda, langue bantu du Rwanda (bằng tiếng Pháp). Paris: SELAF.Quản lý CS1: văn bản dư: danh sách tác giả (liên kết)
Kimenyi, Alexandre (1980). A Relational Grammar of Kinyarwanda. University of California Press.

Liên kết ngoài

Kinyarwanda.net Từ điển Rwanda–Anh Lưu trữ 2011-08-19 tại Wayback Machine
Nghiên cứu âm vị tiếng Rwanda của Đại học Texas
Từ điển Rwanda–Anh của Betty Ellen Cox Lưu trữ 2017-10-11 tại Wayback Machine
[1] Lưu trữ 2017-12-12 tại Wayback Machine - Trang tin tức tiếng Rwanda

[Glottolog-1] Nordhoff, Sebastian; Hammarström, Harald; Forkel, Robert; Haspelmath, Martin biên tập (2013). “Kinyarwanda”. Glottolog. Leipzig: Max Planck Institute for Evolutionary Anthropology.

[Guthrie-2] Jouni Filip Maho, 2009. New Updated Guthrie List Online

[3] "Rundi", Ethnologue, 16th Ed.

[4] Boyd, J. Barron (tháng 12 năm 1979). “African Boundary Conflict: An Empirical Study”. African Studies Review. 22 (3): 1. ISSN 0002-0206. JSTOR 523892.

[1]

[2]

[3]

[4]

x t s Ngôn ngữ tại Rwanda
Chính thức	Rwanda (Kinyarwanda) Swahili Anh Pháp
Ngôn ngữ ký hiệu	Ngôn ngữ ký hiệu Rwanda

Directory