Конарк Кояш гыйбадәтханәсе
Нигезләнү датасы	XIII гасыр
Дәүләт	Һиндстан
Административ-территориаль берәмлек	Пури[d]
Урын	Конарак[d]
Архитектура стиле	Калинга мигъмарияте[d]
Мирас статусы	Бөтендөнья мирасы
Мәйдан	10,62 һектар
Рәсми веб-сайт	konark.nic.in
Җаваплы	Archaeological Survey of India, Bhubaneswar circle[d][1]
Бөтендөнья мирасы исемлегенә кертелү критерие	(i)[d][2], (iii)[d][2] һәм (vi)[d][2]
Конарк Кояш гыйбадәтханәсе Викиҗыентыкта

Конарк Кояш гыйбадәтханәсе — Сурья исемле һинд дине ходаена багышланган XIII гасыр гыйбадәтханәсе. Һиндстанның илкүләм әһәмиятендәге матди мәдәни мирасы һәйкәле, ЮНЕСКОның Бөтендөнья мирасы исемлегенә 1984 елда кертелгән. Одиша штатында, Һинд океанының Бенгаль култыгы яр буендагы Конарк авылында, район үзәге Пури шәһәрчегеннән якынча 35 км (22 миль) төньяк-көнчыгышкарак урнашкан. Төзелеш вакыты якынча б.э. 1250 елы дип исәпләнелә, Көнчыгыш Ганга династиясенең патшасы Нарасимхадэва I хөкем сөрү чорына карый.

Һинду ходае Сурьяга багышланып, гыйбадәтханә комплексыннан калганы барысы таштан кисеп ясалган гаять зур көпчәкләр һәм атлар белән 100 фут (30 м) биеклектәге арба кыяфәтенә ия. Кайчандыр 200 фут (61 метр) биеклектә булып, гыйбадәтханәнең күбесе хәзер хәрабәләрдә, аеруча санктуарий өстендә зур шикара манарасы; бер вакыт ул калган мандападан күпкә биегрәк калыккан булган. Сакланып калган корылмалар һәм элементлар катлаулы сәнгать эше һәм эротик кама һәм митһуна сәхнәләрен кертеп темалары өчен мәшһүр. Шулай ук Сурья Дэвалайя дип аталып, ул Одиша архитектура стиле яки Калинга архитектурасының классик иллюстрациясе.

Конарк гыйбадәтханәсенең җимерелү нәтиҗәсе ачык түгел һәм һаман да бәхәс чыганагы булып тора. Теорияләр табигый зыяннан 15-енче һәм 17-енче гасырда мөселман армияләре тарафыннан таланганнан соң гыйбадәтханәнең юри җимерелүенә кадәр диапазонда. 1676 ел Европа диңгезчеләре игъланнарында бу гыйбадәтханә "Кара пагода" дип аталган, чөнки ул кара дип күренгән бөек яруслы манара сыман кыяфәттә булган. Охшаш вакытта Пурида Джаганнатх гыйбадәтханәсе "Ак Пагода" дип аталган булган. Ике гыйбадәтханә дә Бенгаль култыгында диңгезчеләр өчен әһәмиятле ориентирлар булып хезмәт иткән. Хәзерге көндә булган гыйбадәтханә Британия Һиндстаны эрасы археология такымнары тарафыннан өлешчә реставрацияләнгән булган. UNESCO тарафыннан 1984 елда дөнья мирасы урыны итеп игълан ителеп, ул һәр ел февраль ае тирәли Чандрабһага пляжы Меласы өчен җыелган Һиндулары өчен төп дини сәфәр кылу урыны булып тора.

Конарк исеме санскрит сүзләре кона (почмак) һәм арка (Кояш) кушылмасыннан алынган. Кона төшенчәсе контексты ачык түгел, әмма мөгаен бу гыйбадәтханәнең зуррак гыйбадәтханә комплексында көньяк-көнчыгыш урнашуына яки субконтинентта башка Кояш гыйбадәтханәләренә нисбәттә карый. Арка Һинду Кояш Ходае Сурьяга карый. Пури Джаганнатх гыйбадәтханәсе һәм Бһубанешвар Лингарадж гыйбадәтханәсе (?) һәм Конарк гыйбадәтханәсе бер коне (өчпочмакның почмак ноктасы). Шулай итеп 'коне' сүзе исем кушуда мәгънәгә ия.

Гыйбадәтханә шул ук исемле авылда (хәзер NAC даирәсе) Пуридан 35 км (22 миль) төньяк-көнчыгышта һәм Бһубанешвардан 65 км (40 миль) көньяк-көнчыгышта Бенгаль Култыгы яр буенда Һиндстан Одиша штатында урнашкан. Якындагы аэропорт Бхубанешварда Биджу Патнаик Аэропорты. Пури да, Бхубанешвар да Һиндстан тимер юллары тарафыннан тоташтырылган төп тимер юл хаблары булып тора.

Конарк Кояш Гыйбадәтханәсе Кояш Ходае Сурьяга багышланган гаять зур бизәлгән арбадан безнең эраның 1250 елында Көнчыгыш Ганга патшасы Нарсимһадэва I хөкеме вакытында төзелгән булган. Һинду Ведик иконографиясендә Сурья көнчыгышта чыгучы һәм күк аша тиз итеп җиде ат җигелгән арбада сәяхәт иткән итеп чагылдырыла. Ул типик рәвештә ике кулында лотос тоткан арба йөртүчесе Аруна булган арбада бара торган күркәм кеше итеп тасвирлана. Җиде ат санскрит рифмаларының җиде үлчәме хөрмәтенә исемнәр бирелгән: Гаятри, Бриһати, Ушниһ, Дҗагати, Триштубһа, Ануштубһа һәм Панкти. Типик рәвештә Сурья яннарында таң Алиһәләрен Ушаны һәм Пратьюшаны чагылдыручы ике хатын-кыз күренә. Алиһәләр уклар атучы итеп күрсәтелгән, караңгылыкка чакыруда инициативалары символы. Архитектура шулай ук символик, арбаның унике пар көпчәге Һинду календареның 12 аена туры килә, һәр ай ике цикл итеп (Шукла һәм Кришна) парланган. Конарк гыйбадәтханәсе бу иконографияне зур масштабта чагылдыра. Аның 24 декоратив итеп киселгән таш көпчәге бар, алар диаметрда якынча 12 фут (3,7 м) һәм аларны җиде ат тарта. Кояш чыгу һәм бату вакытында эчтән каралганда, арба формасындагы гыйбадәтханә зәңгәр диңгез тирәнлегенннән Кояшны алып барып чыккан кебек кыяфәттә була.

Гыйбадәтханә планында шакмак планында урнаштырылган Һинду гыйбадәтханәнең барлык традицион элементлары кертелгән. Капила Ватсьяян буенча нигез планы, сыннар һәм рельефлар урнашуы кебек үк, шакмак һәм түгәрәк геометриясе буенча эшләнгән Силпасарини кебек Одиша гыйбадәтханә корылышы текстларында табылган формалар. Бу мандала корылышы Одишада һәм башка урыннарда башка һинд дине гыйбадәтханә планнарына мәгълүмат бирә. Асаба атамасы деул булган Конарк төп гыйбадәтханәсе бүтән юк. Аның тирәли Һинду Илаһларының, бигрәк тә төрле аспектларда Сурьяны тасвирлаучы өстәмә нишалар. Деул югары терасада төзелгән булган. Гыйбадәтханә элек реха деул яки бада деул (туры мәгънәдә зур санктум) дип аталган төп санктуарийдан торган комплекс булган. Аның алдында бһадра деул (туры мәгънәдә кечкенә санктум), яки җагамоһана (туры мәгънәдә халык җыелу залы) (Һиндстанның башка өлешләрендә мандапа дип аталган) булган. Беркетелгән платформа пида деул дип аталган булган, ул пирамидаль түбә белән квадрат мандападан гыйбарәт булган. Бу барлык корылмалар үзәгендә квадрат булган һәм һәрберсенең өстендә төрле экстерьер белән панчаратһа планы булган. Паһа дип аталган үзәк проекция, “каника-пага” дип аталган ян проекцияләргә караганда әзрәк чагылдырылган, бу стильнең максаты Кояш яктыгылының һәм күләгәнең үзара уены һәм көн буена корылманың визуаль җәлеп итүенә өстәү. Бу стиль өчен дизайн күрсәтмәсе борынгы Одишаның Шилпа Шастраларында бар.

Биеклегеннән ике мәртәбә киңрәк булып җагамоһананың стеналары 100 фут (30 м) биеклектә. Сакланып калган корылманың һәрберсенең алты “пиданың” өч ярусы бар. Болар адым-адым итеп кечерәяләр һәм аскы өлгеләрне кабатлыйлар. Пидалар террасаларга бүленгән. Бу террасаларның һәрберсендә музыкант фигураларының сыннары тора. Төп гыйбадәтханә һәм җагамоһана өй алды дүрт төп зонадан тора: платформа, стена, магистраль һәм мастака дип аталган таҗ башыннан. Беренче өчесе квадрат, ә мастака циркуляр. Төп гыйбадәтханә һәм җагамоһана төрле үлчәмдә, декоратив темада һәм дизайнда булган. Төп гыйбадәтханәнең урта гасыр Һинду архитектура текстларында гандһи дип аталган магистрале күптән хәрабә хәлендә булган. Төп гыйбадәтханәнең санктумы хәзер түбәсез һәм күпчелек элек булган өлешсез. Төп гыйбадәтханәнең көнчыгыш ягында Ната мандира (туры мәгънәдә бию гыйбадәтханәсе). Ул биек, катлаулы киселгән платформада тора. Платформада рельеф гыйбадәтханәнең сакланып калган стеналардагысыларының стилена охшаш. Тарихи текстлар буенча төп гыйбадәтханә һәм Ната мандира арасында Аруна стамбһа (туры мәгънәдә Аруна баганасы) булган, әмма ул бүтән анда түгел, чөнки ул Пурида Җаганнатһа гыйбадәтханәсенә гыйбадәтханәнең проблемалы тарихы вакытында күчерелгән булган. Һарле буенча текстта тәкъдим ителгәнчә элек комплекс тирәли 865 фут (264 м)га 540 фут (160 м) стена булган һәм өч ягында капка юллары булган. Кояш гыйбадәтханәсе өч төр таштан ясалган булган. Хлорит ишек тоташтыргычы һәм рамнар һәм шулай ук кайбер сыннар өчен кулланылган булган. Латерит платформа үзәге өчен һәм нигез янында баскычлар өчен кулланылган булган. Хондалит гыйбадәтханәнең башка өлешләре өчен кулланылган. Митра буенча, хондалит ташы вакыт узу белән тизрәк җилләнеп җимерелә һәм бу эрозиягә кертем ясап гыйбадәтханәнең өлешләре җимерелүен тизләтергә мөмкин булган. Бу ташларның берсе дә табигый якында очрамый һәм архитекторлар һәм һөнәр ияләре мөгаен урын янында елгаларны һәм су каналларын кулланып ташларны төрле чыганаклардан алган һәм күчергән. Ташчылар шуннан соң "әшләр"не барлыкка китергән, анда ташлар шомартылган һәм тоташтыру урыннарын күренмәслек диярлек итеп тәмамланган булган. Элеккеге гыйбадәтханәнең төп sanctum sanctorum (вимана) булган, ул фараз ителгәнчә 229 фут (70 м) биеклектә булган. Төп вимана 1837 елда ватылып төшкән булган. 128 фут (39 м) биеклектәге төп мандапа җыелыш залы (җагамонаһа) һаман тора һәм сакланып калган хәрабәләрдә төп корылма. Хәзерге көнгә сакланып калган корылмалар арасында бию залы (Ната мандира) һәм аш залы (Бһога мандапа).

Гыйбадәтханәнең стеналары гыйбадәтханәнең нигезеннән таҗ элементлары аша рельефлар белән бизәлгән булган, күбесе зәркән сыйфатындагы детальләргә кадәр тәмамлап эшләнгән. Терасаларда вина, мардала, гини дип аталган төрле музыка коралларын тотучы ир кеше һәм хатын-кыз сыннары бар. Башка төп сәнгать эшләренә Һинду Илаһлары, апсаралар һәм кешеләрнең көнкүреш тормышы һәм мәдәниятеннән сурәтләр (артһа һәм дһарма сәхнәләре), төрле хайваннар, су мәхлукатлары, кошлар, риваять мәхлукатлары һәм Һинду текстларын сөйләүче фризлар. Кисүләргә декоратив геометрик өлгеләр һәм үсемлек мотивлары керә. Кайбер панельләрдә патшаның тормышыннан сурәтләр күрсәтелгән, мәсәлән, гурудан киңәш алуы, шул ук вакытта патшаның кылычы җирдә аның янында ята. Платформаның төптә упана (әвәләп ясалган) капланышында фил фризлары, музыкантлар һәм сунар сәхнәләрен, йортлаштырган хайван кәрванын, юл буенда ашамлык пешергән сәяхәтчеләрне, кешеләрнең башларында яки үгез җигелгән арба ярдәмендә тәэминатларны алып баруы, һәм фестиваль йөрешләрен кертеп кешеләрнең секуляр тормышы сурәтләнгән. Башка стеналарда элиталарның һәм шулай ук гади кешеләрнең көн саен тормышын сурәтләүче рәсемнәр урнашкан. Мисал өчен, кызлар чәчләрен борган итеп, агач янында торган итеп, йорт хайваннары белән уйнаган итеп, көзгегә карап макияжларын буяган итеп, вина кебек музыка коралларын уйнаган итеп, әйберләрне урлаган маймыл артыннан куган итеп сурәтләнгән, гаилә дини сәфәр өчен киенгән карт дәү әниләрен озата торган итеп, әни угылын алкышлаган итеп, укучылары белән укытучы, “асана”да торучы йогин, намасте белән сәламләнгән сугышчы, баласы белән ана, кулларында йөрү таягы һәм чынаяк белән карчык, башкалар арасында комик персонажлар. Конарк гыйбадәтханәсе шулай ук майтхуналарның эротик сыннары өчен мәгълүм. Болар төрле кавышу һәм якынлык дәрәҗәсендә парлар һәм кайвакыт җенси якынлык схемалары күрсәтелгән. Колониаль чорда ирекле итеп сексуальлек бәйрәм итүе өчен мәгълүм булып бу сурәтләр кешеләр тормышының башка аспектларына һәм типик рәвештә тантра белән ассоциацияләнгән Илаһлар сурәтләнгән. Бу эротик сыннар вама марга (сул кул тантра) традициясенә бәйле дигән фаразга китергән. Шулай да, бу асаба әдәби чыганаклар белән тәэмин ителгән һәм бу сурәтләр күп һинд дине гыйбадәтханәләре сәнгатенә кертелгән шул ук кама һәм митһуна сәхнәләре булырга мөмкин. Эротик сыннар гыйбадәтханәнең шихарасында бар, һәм болар Камасутрада тасвирланган “бандһа”ларны (“мудра” формаларын) иллюстрацияли. Башка зур сыннар гыйбадәтханә комплексы капка юлларының өлеше булган. Боларга филләрне буйсындыручы тормыштагы зурлыктагы арсланнар, шәйтаннарны буйсындыручы филләр һәм атлар керә. Арунага багышланган төп багана “Аруна Стамбһа” дип атала, ул ишек яны көнчыгыш баскычларында торган. Бу шулай ук горизонталь фризлар һәм мотивлар белән киселгән булган. Хәзер ул Пурида Джаганнатха гыйбадәтханәсе алдында тора.

Конарк Кояш гыйбадәтханәсенең өске дәрәҗәләрендә аскы дәрәҗәгә караганда зуррак һәм әһәмиятлерәк эшләр урнашкан. Боларга музыкантлар һәм мифологик хикәяләр сурәтләре һәм шулай ук формасын үзгәртә торган су үгезе шәйтанын үтерүче Маһиашсурамардини аспектында Дурга (Шактизм), Джаганнатха формасындагы Вишну (Вайшнавизм) һәм (күбесенчә җимерелгән) линга буларак Шива (Шайвизм). Фризларның һәм сыннарның кайбер яхшырак саклаганнары 1940 елга кадәр алып куелып Европаның һәм Һиндстанның төп шәһәрләре музейларына күчерелгән булган. Һинду Илаһлары гыйбадәтханәнең башка өлешләрендә шулай ук сурәтләнгән. Мисал өчен, Сурья гыйбадәтханәсенең арба тәгәрмәчләре медальоннары һәм шулай ук “җагамоһана”ның “ануратһа” сәнгате Вишну, Шива, Гаджалакшми, Парвати, Кришна, Нарасимһа һәм башка Илаһларны күрсәтә. Шулай ук җагамоһанада Индра, Агни, Кубера, Варуна һәм Адитьялар кебек Ведик Илаһларның сыннары.

Гыйбадәтханә традицион Калинга архитектурасы стилендә. Ул көнчыгышка таба таң атканда Кояшның беренче нурлары төп керүгә яктыртырлык итеп юнәлгән. Гыйбадәтханә, хондалит таш кыяларыннан төзелеп, башта Чандрабһага елгасы тамагында төзелгән булган, әмма су чиге шуннан соң чигенгән булган. Гыйбадәтханәнең тәгәрмәчләре Кояш сәгатьләре, алар вакытны минутына кадәр төгәл итеп исәпләү өчен кулланыла ала.

Конарк Кояш Гыйбадәтханә комплексының төп гыйбадәтханә тирәли күп өстәмә изге урыннары һәм һәйкәлләре бар. Боларның кайберәүләренә болар керә:

• Майядэви Гыйбадәтханәсе көнбатышта урнашкан, төп гыйбадәтханәдән иртәрәк, 11-енче гасыр ахыры белән даталана. Ул санктуарийдан, мандападан һәм аңа кадәр ачык платформадан гыйбарәт. Ул 1900 ел һәм 1910 ел арасында башкарылган казулар вакытында ачылган булган. Иртә теорияләрдә ул Сурьяның хатынына багышланган һәм шулай итеп Майядэви Гыйбадәтханәсе дип аталган булган дип фараз ителгән. Шулай да, соңрак өйрәнүләрдә ул шулай ук Сурья гыйбадәтханәсе булган дип тәкъдим ителә, гәрчә комплекска соңрак монументаль гыйбадәтханә төзелгәндә кушылган. Бу гыйбадәтханәдә шулай ук күпсанлы кисүләр һәм сапта-ратха өстеннән квадрат "мандапа". Бу Сурья гыйбадәтханәсенең санктумында Натараджа. Интерьерда башка Илаһларга Агни, Варуна, Вишну һәм Вайю белән җимерелгән Сурья лотос тоткан килеш.
• Вайшнава Гыйбадәтханәсе шулай аталган Майядэви Гыйбадәтханәсеннән көньяк-көнбатышта урнашып, ул 1956 елда казулар вакытында ачылган булган. Бу ачыш Конарк Кояш Гыйбадәтханәсе барлык төп Һинду традицияләрен ихтирам иткән, ә элек ышанылганча саура культы өчен эксклюзив табыну урыны булмаган икәнен раслаганга күрә әһәмиятле. Бу Баларама, Вараха һәм Вамана сыннары белән кечкенә гыйбадәтханә – санктумында Тривикрама, бу аның Вайшнавит гыйбадәтханәсе икәнен билгели. Бу сурәтләр дһоти кигән итеп һәм күп бизәнү әйберләре белән итеп күрсәтелгән. Санктумның беренчел поты гыйбадәтханәдә кайбер нишаларда сурәтләр кебек юк.^[3] Урынның Вайшнавизм дини сәфәр кылу буларак әһәмияте Вайшнава текстларында шәһадәт итеп күрсәтелгән. Мисал өчен, 16-ынчы гасыр галиме һәм Гаудия Вайшнавизмның нигезләүчесе Чайтанья Махапрабху Конарк гыйбадәтханәсенә килгән һәм биналарында дога кылган.
• Кухня Бу һәйкәл бһога мандапа (ашау залы)ннан көньякта урнашкан. Ул шулай ук 1950-енче еллар казулары вакытында табылган булган. Анда суны китерү, суны саклау өчен цистерналар, дренаж, пешерү залы, мөгаен тәмләткечләрне яки бөртекләрне уу өчен идәндә чокырлар һәм шулай ук пешерү өчен берничә өч өлешле питәләр (чулаһлар). Бу корылма мөгаен җәмәгать ашау залының бәйрәм вакыйгалары өчен булган. Томас Доналдсон буенча, кухня комплексы башлангыч гыйбадәтхадән бераз соңрак өстәлгән булырга мөмкин булган.
• 1 Кое Бу һәйкәл кухнядан төньякта, аның көнчыгыш ягына таба урнашкан, мөгаен җәмәгатьне һәм "бһога мандапа"ны су белән тәэмин итү өчен төзелгән булган. Кое янында баганалы мандапа һәм биш корылма, кайберләре роле ярым-циркуляр баскычлар белән.
• 2 Кое Бу һәйкәл һәм аңа бәйле корылмалар төп гыйбадәтханәнең төньяк баскычы алдында, аяк аскуймалары, юу платформасы һәм юу су дренажы системасы. Ул мөгаен гыйбадәтханәгә килүче пилигриммнар куллануы өчен төзелгән булган.

Һиндстан Археологик Өйрәнүе тарафыннан тәэмин ителгән ишелеп төшкән сыннар тупланмасын Конарк Археологик Музеенда карарга була.

Конарк Кояш Гыйбадәтханәсенең панорамик манзарасы

Иң борынгы Ведик гимннар, мәсәлән, Ригведаның 1.115 гимнында “таң атканда Кояш” һәм аның караңгылыкны таратучы, белем, яхшылык һәм тормыш өчен мөмкинчелек бирүчегә буларак “ аеруча ихтирам белән Сурьяга ихтирам бирелә. Шулай да, кулланылыш контекстка карап специфик. Кайбер гимннарда Сурья сүзе тере булмаган объект буларак Кояш, таш яки күктә асылташ дигәнне аңлата (Ригведик 5.47, 6.51 һәм 7.63 гимннар), шул ук вакытта башкаларда ул шәхесләндерелгән Илаһка карый. Ведик текст катламнарында Сурья Брахман дип аталган метафизик концепциянең эквивалент сурәтләнеше һәм аспекты буларак тәкъдим ителә. Ведик әдәбиятның Брахманалар катламында Сурья Агни (ут Ходае) белән шул ук гимннарда пәйда була. Сурьяга көн өчен ихтирам күрсәтелә һәм Агнига төнлә роле өчен ихтирам күрсәтелә. Капила буенча, Сурья-Агни мөнәсәбәте эволюцияли һәм соңрак әдәбиятта Сурья беренче принципны һәм Галәмнең орлыгын чагылдыручы булып тасвирлана. Ул Ведаларның Брахманалар катламы һәм Упанишадаларда Сурья караш көченә һәм визуаль сиземләүгә һәм белемгә ачык итеп бәйләнгән. Ул шуннан соң үзләштерелгә һәм күз дип әйтелә, чөнки борынгы һинд дине олы фикер ияләре берәүнең эчтә аңлау өчен Атман (җан, үз) реализациясе өчен Бриһадараньяка Упанишада, Чандогья Упанишада, Каушитаки Упанишада һәм башка текстларда Ходайларга тышкы ритуалларны калдырып Ходайларның эчтә чагылышы һәм медитациягә өстенлек бирүен тәкъдим иткәннәр. Маһабһаратам эпосы бүлеге Сурьяның ихтирам белән аны "Галәм күзе, барлык булуның җаны, барлык тормышның килеп чыгышы, Самкһья һәм Йогиларның максаты һәм азатлык һәм рухи эмансипация өчен символизм" дип атый. Маһабһаратамда, Карна Сурьяның һәм Кунти дип аталган кияүгә чыкмаган принцессаның улы. Эпос Кунтиның кияүгә чыкмаган ана буларак авыр тормышын, аннан соң аның Карнаны калдыруы һәм шуннан соң аның тормыш буена кайгысы тасвирлана. Бәби Карна табыла һәм шуннан соң уллыкка алына һәм бөек Курукшетра сугышында үзәк персонажка кадәр үсә, анда ул үги ир туганнары белән сугыша.

Һинд текстларында шулай ук Каинапара исеме буенча аталып Конарк безнең эраның иртә гасырларында әһәмиятле сәүдә порты булган. Хәзерге Конарк гыйбадәтханәсе 13-енче гасыр белән даталана, гәрчә шәһадәт тәкъдим иткәнчә Конарк даирәсендә Кояш гыйбадәтханәсе кимендә 9-ынчы гасырда төзелгән булган. Берничә пуранада Мундирада Сурья табыну үзәкләре искә алына, алар Конарк, Калаприйя (Матһура) һәм Мултан Кояш Гыйбадәтханәсе өчен (хәзер Пакистанда) иртәрәк исем булырга мөмкин. Кытай Буддачылык пилигримы һәм сәяхәтчесе Хиуен-тсанг (шулай ук Сюанзанг) Одишада Чаритра дип аталган портны искә ала. Ул шәһәрне бай, биш монастырь һәм “нәзакәтле итеп кисеп эшләнгән изге сыннары белән бик биек катлы манаралар" белән дип тасвирлый. Шуннан соң ул 7-енче гасырда Һиндстанга барган, ул 13-енче гасыр гыйбадәтханәсе турында сүз алып бара алмаган, әмма бу тасвирлама я Конаркта, я башка Одиша порт шәһәрендә сыннар белән манаралы корылмалар булуын фараз итә. Мадала Панҗи буенча бер вакыт төбәктә Пундара Кесари тарафыннан төзелгән башка гыйбадәтханә булган. Ул Сомавасми Династиясе 7-енче гасыр хөкемдары Пуранджайя булырга мөмкин булган.

Хәзерге гыйбадәтханә Көнчыгыш Ганга династиясенең Нарасимһадэва I-гә карый (1238-1264). Ул Санскрит телендә Одия язмасында планлаштыруы һәм төзелеш язмалары пальма яфрагы манускриптлары формасында сакланган һәм авылда 1960-ынчы елларда авылда табылган һәм шуннан соң тәрҗемә ителгән берничә Һинду гыйбадәтханәләрнең берсе. Гыйбадәтханә патша тарафыннан иганә ителгән һәм аның төзелешен Шива Самантарайя Маһапатра караган. Ул борынгы Сурья гыйбадәтханәсе янында төзелгән булган. Борынгырак гыйбадәтханәнең sanctum-ында сын янә изгеләштерелгән һәм яңарак гыйбадәтханәгә кертелгән булган. Гыйбадәтханә урынының эволюциянең бу хронологиясе эраның күп бакыр такта язмалары белән тәэмин ителә, аларда Конарк гыйбадәтханәсе "бөек коттедж" дип карала. Джеймс Һарле буенча, 13-енче гасырда төзелгәнчә гыйбадәтханә ике төп корылмадан торган, бию мандапасы һәм бөек гыйбадәтханә (деул). Кечкенә мандапа ул сакланып калган корылма; бөек деул 16-ынчы гасырда яки шуннан соң ниндидер вакытта җимерелгән. Һарле буенча, баштагы гыйбадәтханә "башта 225 фут (69 м) биеклектә торган, әмма бары тик стеналарның өлешләре һәм декоратив әвәләп ясалган өлешләр калган.

Гыйбадәтханә янә төзекләндерүенә кадәр хәрабәләрдә булган. Гыйбадәтханәнең җимерелүенә күрә фикер йөртү һаман да дәвам итә. Иртә теорияләрдә расланганча гыйбадәтханә беркайчан да җимерелгән булмаган һәм төзелеше вакытында җимерелгән булган. Моңа язмаларда текст шәһадәтнамә каршы килә. Нарасимһа IV хөкеменнән безнең эра 1384 ел Кендули бакыр такта язмасы гыйбадәтханә тәмамланган булган гына түгел, ә актив табыну урыны булганына ишарә иткән кебек. Һинду булмаган текст чыганагы, 16-ынчы гасыр белән даталанган Әбу'л-Фазли ибн Мүбарәкның Әкбәр эрасы Айн-и-Әкбәри текстында Конарк гыйбадәтханәсе искә алына, ул килүчеләрне "аны күреп гаҗәпләнгән" гыйбадәтханә белән бай урын итеп тасвирлый, хәрабәләр искә алынмый. 200 ел соңрак, Одишада Маратһалар хөкеме вакытында, 18-енче гасырда, Маратһа изге кешесе гыйбадәтханәне калдырылган һәм үсемлекләр белән капланган хәлдә тапкан. Маратһалар гыйбадәтханәнең Аруна стамбһасын (өстендә арба йөртүче Аруна белән багананы) Пурида Җаганнатһ Гыйбадәтханәсенең Арслан Капкасына күчергәннәр. 19-ынчы гасыр текстларында хәрабәләр искә алынган, ягъни гыйбадәтханә кайчандыр безнең эраның 1556 ел һәм 1800 ел арасында я юри, я табигый сәбәпләргә күрә җимерелгән булган. Юри җимерү теориясе Могол эрасы язмалары белән тәэмин ителә, анда мөселман яулап алучы Калапаһад Җаганнатһ Пури һәм Конарк гыйбадәтханәсен һөҗүм иткән һәм җимергән дип искә алына. Башка текстларда гыйбадәтханә 15-енче һәм 17-енче гасырлар арасында берничә мәртәбә таланган булган дип раслана. Калапаһарга яуларны тасвирлаучы Ислам текстларында 1565 елда армиянең гыйбадәтханәне 1565 елда җимереп маташуы тасвирлана, әмма алар шуны эшли алмаганнар. Алар бары тик кечкенә зыян китергәннәр һәм бакыр каласаны алып киткәннәр.

Конаркның урта эра тасвирламасы
Баскычларның тугыз маршы узылганнан соң, Кояш һәм башка планеталар кисеп ясалган зур таш аркасы белән киң бина яны пәйда була. Алар тирәли һәр сыйныф табынучылар, һәрберсе үз көе буенча башын игән, басып тора, утыра, аска сузылып хөрмәт күрсәтә, көлә, гаҗәпләнүдә югалып яки зур игътибар белән үкси һәм шулардан соң су асты музыкантлары һәм күзаллауда гына булган серле хайваннар. “Айн-и-Әкбәри”, Әбу-л-Фазл

Мадала Панҗи Һинду тексты һәм төбәк традициясе раслаганча Калапаһад 1568 елда янә һөҗүм иткән һәм гыйбадәтханәгә зыян китергән. Кояш Гыйбадәтханәсе ышанычлы җәлеп итәргә туктаганнан соң, Конарктан киткәннәр, еллар буена куе урманнарда юк булырга калдырылган булган. Табигый җимерелү теориясе гыйбадәтханәнең ярга якынлыгы һәм төбәктә зыян китерү тенденциясе булган муссоннар белән тәэмин ителә. NCERT тарихи текст китабы буенча гыйбадәтханәнең шихарасы 70 м биеклектә булган, бу урын өчен авыр булган һәм ул унтугызынчы гасырда ишелеп төшкән. Шулай да Одиша төбәгендә элегрәк төзелгән һәм зыянсыз торган таш гыйбадәтханәләрнең булуы бу теориягә шикләнү күләгәсе төшерә. П. Парья буенча таш хәрабәләрдә мүк һәм лишайник боҗралары саны зыян 1570-енче еллар тирәсендә булган икәнен фараз итә, әмма бу караш нишләп һәм кем тарафыннан икәнен күрсәтми. Томас Доналдсон буенча, шәһадәт зыян һәм гыйбадәтханәнең җимерелгән хәле 16-ынчы гасыр һәм иртә 17-енче гасыр арасында даталана ала һәм төрле чыганаклардан иртә 17-енче гасыр белән һәм иртә 17-енче гасырда табылган төзәтүләр белән раслый. Болар шулай ук гыйбадәтханә иртә 17-енче гасыр башында табыну урыны булып калган. Бу язмаларда хәрабәләр тугърылар тарафыннан җыелу һәм табыну өчен кулланган дип, яки җимерелгән гыйбадәтханә өлеше һаман ниндидер башка максат өчен кулланылган дип расланмый.

18-енче гасырның соңгы чирегендә, Госвайн (яки Госвами) исемле Маратха Империясе Брахмачари тарафыннан Аруна стамбһа (Аруна баганасы) Конарк гыйбадәтханәсенең керүеннән алып куелган һәм Пурида Җаганнатһ гыйбадәтханәсенең Сингһа-дварасы (Арслан Капкасы)нда урнаштырылган. Монолитик хлориттан ясалган багана 33 фут 8 дюйм (10,26 м) биеклектә һәм Кояш Ходае арба йөртүчесе Арунага багышланган.

1803 елда Көнчыгыш Һиндстан Диңгез Идарәсе Бенгаль генерал губернаторыннан саклау өчен омтылып караулар ясалырга тиеш икәнен таләп иткән. Шулай да, шул вакытта эшләнгән бердәнбер саклау чарасы ташларның урыннан тагына да алып куелу булган. Корылма тәэминаты җитеп биетмичә, төп багананың баш манарасы һаман тора, кечкенә ватылган борылмалы бүлек 1848 елда җимерелгән булган. Бу регион өстеннән юрисдикциясе булган шул вакыттагы Курда Раджасы кайбер ташларны һәм сыннарны Пурида төзелүче гыйбадәтханәдә куллану өчен алып куйган. Процесс барышында берничә капка юлы һәм кайбер сыннар җимерелгән булган. 1838 елда Бенгалия Азия Җәмгыяте саклау чаралары омтылып караулары эшләнергә тиеш дип таләп иткән, әмма таләпләр инкарь ителгән булган, һәм урында вандализмны булдырмау өчен бердәнбер чара эшләнгән булган. 1859 елда Бенгаль Азия Җәмгыяте Конарк гыйбадәтханәсенең наваграһаны сурәтләүче архитравны Калькуттадагы Һинд Музеена күчерергә тәкъдим итә һәм 1867 елда күчереп карый. Бу маташу калдырылган булган, чөнки финанслар беткән. 1894 елда унөч сын Һинд Музеена күчерелгән булган. Асаба Һинду халкы гыйбадәтханә хәрабәләренең дәвам итеп җимерелүенә һәм күчерелүенә каршы булган. Хөкүмәт асаба сиземләүләргә ихтирам белән боерыклар чыгарганнар. 1903 елда, якында төп казу итеп карау булганда, шул вакытта Бенгалиянең лейтенант-губернаторы, Җ. А. Бурдильон “Җагадмоһана” җимерелүен булдырмау өчен гыйбадәтханәне мөһерләгән һәм ком белән тутырган. Мухасала һәм Ната Мандир 1905 елда төзекләндерелгән булган.

1906 елда ком тутыручы җилгә каршы буфер тәэмин итү өчен диңгезгә караган итеп казуарина һәм пуннанг агачлары утыртылган булган. 1909 елда ком һәм җимерекләрне күчергәндә Майядэви гыйбадәтханәсе табылган булган. Гыйбадәтханә ЮНЕСКО тарафыннан Дөнья Мирасы Статусы бирелгән булган.

Конарк Кояш Гыйбадәтханәсе Һинд суб-кыйтгасының иң бөек архитектур могъҗизалары булып сыйфатланган булган. Кумарасвами буенча, Конарк Кояш Гыйбадәтханәсе Нагара архитектурасы Одиша стиленың югары ноктасын билгели. Нобель лауреаты Тагор шулай дип язган

Биредә таш теле кеше телен узып китә.

Дин еш Одияның (элек Ориссаның) мәдәни чагылышының үзәгендә һәм Конарк анда Алтын Өчпочмакның (аны Җаганнатһ Гыйбадәтханәсе, Пури һәм Бһубанешварның Лингараджа Гыйбадәтханәсе аны тәмамлый) өлеше буларак әһәмиятле урынны алып тора, ул Одиа (элек Орисса) таш салымының һәм гыйбадәтханә архитектурасының пигын чагылдыра.

Конарк турында күп шигырь, хикәя һәм роман язылган булган, аларның күбесе гыйбадәтханә тирәли аның турында риваятьләрдә һәм хикәяләрдә фаҗигаләрне киңәйтә яки яңача аңлата. Күптән түгел, Моһанҗитның, сүз Конарк тирәли барган Коне Да Сураҗ шигырьләр китабы Пәнҗаби теле өчен Кендра Саһитья Академи Бүләген (Һиндстанда әдәбият өчен иң олы бүләкләрнең берсен) откан. Sahitya Academy Award for Mohanjit (ингл.), Tribune India (6 December 2018).

 2019 елның 2 февраль көнендә архивланган.

Түбәндә Конарк тарафыннан илһамландырылган яки аңа нигезләнгән мәшһүр Одиа әдәби эшләре исемлеге:

1. Сачидананда Роутрай Һиндстанда иң биек әдәби бүләген Җнанпитһ Бүләген откан икенче Одиа халкы вәкиле булган. Аның иң мәшһүр эше Баҗи Роут озын шигыре, анда Дһармапада хикәясенә охшаш каһарманлык һәм бала тарафыннан корбан хикәясе һәм Конаркны төзегән ташчылар өчен корбан бирүе турында сөйләнә. Ул Конарка риваятьләренә нигезләнгән күп шигырь язган:
   1. Бһанга Мандира
   2. Конарка
2. Гопабандһу Дас бәйсезлеккә кадәр Һиндстанда мәшһүр активист һәм язучы, ул Одиша штатын формалаштыруда ярдәм иткән. Аның Дһармапада эпик поэмасы Одиа әдәбиятында ориентирларның берсе.
3. Майядһар Мансингһ эшендә романтик һәм эротик метафоралары өчен киң мәгълүм, шуның өчен ул Премика каби (Гашыйк шагыйрь) кушаматын биргән. Аның Конарк турында шигырьләренә түбәндәгеләр керә:
   1. Конарка
   2. Конарка Лашья Лила
   3. Мумуршу Конарка
4. Маноҗ Дас мәшһүр Одиа язучысы, башка танулар һәм бүләкләр арасында Кендра Саһитья Академи Бүләген откан. Аның икенче шигырьләр китабында, Кабита Уткалада (2003 елда нәшер ителгән) Конарк турында дүрт шигырь бар
   1. Дһармапада: Нирбһул Тһикана
   2. Брунтаһина Пһулара Стһапати: Сибей Сантара
   3. Конарк Сандһане
   4. Калапаһадара Трушна: Рамачанди
5. Пратибһа Рай тәнкыйди һәм коммерция уңышына ирешкән хәзерге заман Одиа роман һәм кыска хикәя язучысы. Аның Шилападма китабы (1983 елда нәшер ителгән) Одиша Саһитья Бүләген откан һәм алты башка телгә тәрҗемә ителгән булган.

Шуңа өстәп, Кояш Гыйбадәтханәсе "Чирләр аңлатучысы тупланмасы, Җһумпа Лаһириның Пулитцер Бүләген отучы Сырхаулар Аңлатучысында кыска хикәя.

Гыйбадәтханә җирендә булган Сугышчы һәм Ат сыны Одишаның дәүләт эмблемасының нигезен формалаштыра.

• 
  Конаркның төньяк ягында акварель "Сомнатһ" рәсеме (1820). Ул төп манараның өлешен һаман торучы итеп тасвирлый.
• 
  Көньяк-көнбатышта гомуми манзараның сурәте (як.1890).

• 
  Төп гыйбадәтханә структурасы, Конаркк Кояш гыйбадәтханәсе
• 
  Ната мандир
• 
  Ната мандирның алдан манзарасы
• 
  Керүдә симһа-гаджа
• 
  Җилләнгән ат сыны
• 
  Конарк Гыйбадәтханәсенең филләре
• 
  Сурья Ходаеның икенчел сыны
• 
  Гыйбадәтханә стенасында сын
• 
  Конаркта Майядеви гыйбадәтханәсе
• 
  Макараның Майядэви гыйбадәтханәсендә сыны
• 
  Вайшнава гыйбадәтханәсе
• 
  Вайшнава гыйбадәтханәсенең санктумы
• 
  Кояш гыйбадәтханәсендә кисеп ясаулар
• 
  Гыйбадәтханә стенасында сын
• 
  Британия музеенда урыннан алынган сын
• 
  Гвалиорда Кояш Гыйбадәтханәсенең репликасы
• 
  Таш тәгәрмәч үзәгендә мотивның якыннан күренеше
• 
  Конарк Кояш гыйбадәтханәсенең арткы ягы күренеше
• 
  Гыйбадәтханә комплексының росасала яки кухнясы
• 
  Матур Кояш гыйбадәтханәсенең озак йогынты фотосы, Конарк, Одиша, төнлә

• Део Сурья Мандир
• Одиша тарихы
• Конарк Бию Фестивале, бу урында ел саен вакыйга
• Кояш Илаһы
• Кояш гыйбадәтханәсе

• Prasanna Kumar Acharya (2010). An encyclopaedia of Hindu architecture. Oxford University Press (Republished by Motilal Banarsidass). ISBN 978-81-7536-534-6.
• Prasanna Kumar Acharya (1997). A Dictionary of Hindu Architecture: Treating of Sanskrit Architectural Terms with Illustrative Quotations. Oxford University * * Press (Reprinted in 1997 by Motilal Banarsidass). ISBN 978-81-7536-113-3.
• Vinayak Bharne; Krupali Krusche (2014). Rediscovering the Hindu Temple: The Sacred Architecture and Urbanism of India. Cambridge Scholars Publishing. ISBN 978-1-4438-6734-4.
• Alice Boner (1990). Principles of Composition in Hindu Sculpture: Cave Temple Period. Motilal Banarsidass. ISBN 978-81-208-0705-1.
• Alice Boner; Sadāśiva Rath Śarmā (2005). Silpa Prakasa. Brill Academic (Reprinted by Motilal Banarsidass). ISBN 978-8120820524.
• Ananda K Coomaraswamy (1985), History of Indian and Indonesian Art, Dover, ISBN 9780486250052
• A.K. Coomaraswamy; Michael W. Meister (1995). Essays in Architectural Theory. Indira Gandhi National Centre for the Arts. ISBN 978-0-19-563805-9.
• Dehejia, V. (1997). Indian Art. Phaidon: London. ISBN 0-7148-3496-3.
• Adam Hardy (1995). Indian Temple Architecture: Form and Transformation. Abhinav Publications. ISBN 978-81-7017-312-0.
• Adam Hardy (2007). The Temple Architecture of India. Wiley. ISBN 978-0470028278.
• Adam Hardy (2015). Theory and Practice of Temple Architecture in Medieval India: Bhoja's Samarāṅgaṇasūtradhāra and the Bhojpur Line Drawings. Indira Gandhi National Centre for the Arts. ISBN 978-93-81406-41-0.
• Harle, J.C., The Art and Architecture of the Indian Subcontinent, 2nd edn. 1994, Yale University Press Pelican History of Art, ISBN 0300062176
• Monica Juneja (2001). Architecture in Medieval India: Forms, Contexts, Histories. Orient Blackswan. ISBN 978-8178242286.
• Stella Kramrisch (1976). The Hindu Temple Volume 1. Motilal Banarsidass (Reprinted 1946 Princeton University Press). ISBN 978-81-208-0223-0.
• Stella Kramrisch (1979). The Hindu Temple Volume 2. Motilal Banarsidass (Reprinted 1946 Princeton University Press). ISBN 978-81-208-0224-7.
• Michael W. Meister; Madhusudan Dhaky (1986). Encyclopaedia of Indian temple architecture. American Institute of Indian Studies. ISBN 978-0-8122-7992-4.
• George Michell (1988). The Hindu Temple: An Introduction to Its Meaning and Forms. University of Chicago Press. ISBN 978-0-226-53230-1.
• George Michell (2000). Hindu Art and Architecture. Thames & Hudson. ISBN 978-0-500-20337-8.
• Debala Mitra (1968), Konarak, Archaeological Survey of India
• T. A. Gopinatha Rao (1993). Elements of Hindu iconography. Motilal Banarsidass. ISBN 978-81-208-0878-2.
• Ajay J. Sinha (2000). Imagining Architects: Creativity in the Religious Monuments of India. University of Delaware Press. ISBN 978-0-87413-684-5.
• Burton Stein (1978). South Indian Temples. Vikas. ISBN 978-0706904499.
• Burton Stein (1989). The New Cambridge History of India: Vijayanagara. Cambridge University Press. ISBN 978-0-521-26693-2.
• Burton Stein; David Arnold (2010). A History of India. John Wiley & Sons. ISBN 978-1-4443-2351-1.
• Kapila Vatsyayan (1997). The Square and the Circle of the Indian Arts. Abhinav Publications. ISBN 978-81-7017-362-5.

• Konark Sun Temple (Official Website), Tourism Department, Government of Odisha
• Konark Sun Temple, World Heritage Site, UNESCO
• Konark Sun Temple, Archaeological Survey of India
• Konark Dance Festival, Government of Odisha
• Iconography at Konark Temple 2017 елның 9 ноябрь көнендә архивланган., Rusav Kumar Sahu (2011)

	Викиҗыентыктагы медиафайллар?
	«Индуизм» порталы

   

Бу мәкалә Татар Википедиясенең сайланган мәкаләләр рәтенә керә.