Papers by Marcel J L T Niekus
Mesolithic Art – Abstraction, Decoration, Messages. Proceedings of the International and interdisciplinary Conference Halle (Saale), Germany, 19th-21st September 2019 , 2023
The evidence for art, decoration and ornaments dating to the Upper and Late Palaeolithic and Meso... more The evidence for art, decoration and ornaments dating to the Upper and Late Palaeolithic and Mesolithic in the Netherlands is limited. This is partly due to the absence of preservation of organic remains, the well-known Willemstad figurine forming an exception. This paper brings together the majority of objects documented, ranging from personal ornaments and beads, over bullroarers and engraved lithics to pieces of decorated bone, wood and antler. Geographically the range is not limited to the Low Countries but specifically includes the submerged landscapes of Doggerland where similar artefacts have been found. The increasing dataset from this European heartland is necessary for a better understanding of existing patterns. Taken together the perhaps unimpressive examples, at least from a European perspective, do demonstrate the existence of certain traditions and styles including a form of decoration that is perhaps informal and personal. At the same time it is evident that certain pieces do conform to wider European ʹart-stylesʹ. Interestingly the region, including Doggerland, appears to sit at the convergence of different art styles with both southern Tardenoisian and northern Maglemosian influences, while at the same time forming a connection to the British Isles. Furthermore, the point is made that to increase our understanding of these objects we need to adopt a wider scope than an art historical perspective.
Journal of Archaeological Science: Reports
The extensive site Bergumermeer S-64B, excavated in the early 1970s, played a pivotal role in the... more The extensive site Bergumermeer S-64B, excavated in the early 1970s, played a pivotal role in the study of the Mesolithic in the Netherlands. The site was interpreted as a Late Mesolithic residential settlement on the basis of various arguments such as the large number of retouched tools, the size of the site and the presence of several alleged dwelling structures. This interpretation formed the basis for hypotheses on demographic patterns and increased sedentism of Mesolithic hunter-gatherers. However, owing to a lack of published data these and other claims could not be verified or refuted for several decades. Six years ago, different aspects of the site such as the retouched-tool assemblage and the spatial distribution of the finds, particularly in relation to the putative dwelling structures, were studied within the framework of a national research programme. These analyses identified profound problems, regarding the typomorphological classification of many retouched tools and the fact that a considerable number of artefacts were found in disturbed contexts, hampering an in-depth spatial analysis of the site. In this contribution we will discuss the most important results of these renewed studies, their impact on the spatio-temporal integrity and interpretation of the site and the broader relevance for the study of the Mesolithic in the Low Countries.
Part of the butchered Late Mesolithic skeleton of a remarkably small female aurochs (height at th... more Part of the butchered Late Mesolithic skeleton of a remarkably small female aurochs (height at the withers 1.34 cm) were found in the bed of the river Tjonger (Southeast Friesland) together with an unretouched flint blade.The metapodia were transversily broken to get at the bone marrow. This same phenomenon was also the case at the nearby site of Jardinga-Johannahoeve.
In this paper some basic characteristics of Dutch Bronze Age flint assemblages from settlements i... more In this paper some basic characteristics of Dutch Bronze Age flint assemblages from settlements in the Central Netherlands are discussed, with special reference to raw materials, core-reduction strategies and typo-morphological aspects. Special attention is paid to the use-wear analyses of formal and informal tool-types.
Quaternary International, 2016
The first Middle Palaeolithic artefacts to turn up in situ in boulder sand (erosional residue of ... more The first Middle Palaeolithic artefacts to turn up in situ in boulder sand (erosional residue of glacial till) were found in 2011. The open-air site is located on the Saalian till plateau in the northern Netherlands, not far from the city of Assen, the capital of the province of Drenthe. The finds from a trial excavation comprise flakes, blades, cores and retouched tools. The latter category consists predominantly of handaxes, but a few side-scrapers and backed knives are also present. Apart from erratic Baltic flint, of which most artefacts are made, raw materials include quartzitic sandstone, quartzite and, remarkably, h€ alleflinta ('rock-flint'). The assemblage is exceptional because of the many handaxes that dominate the tool spectrum, leading the authors to suggest that butchering activities played a major role in the formation of the assemblage. One of the reasons for Neanderthals to frequent this location, which is situated near a stream valley close to the confluence with a small tributary, might be the presence of relatively goodquality flint nodules and fairly large slabs of h€ alleflinta. The site is one of the northernmost Middle Palaeolithic occurrences in the Netherlands e in Europe as well e and obviously postdates the Saalian glaciation (MIS 6). 'Assen' most likely dates to MIS 3 or MIS 5a/5c of the Weichselian. The presence of many relatively small (sub)cordiform and (sub)triangular handaxes indicates a cultural affiliation with the Mousterian of Acheulian Tradition, Type A. The site is situated near the northern limit of the occupation range of Middle Palaeolithic hominins, and the lithic assemblage is comparable to that from several other sites in the northern part of the North European Plain.
Mesolithic Miscellany, 2023
During excavations in 2017, several pits with cremated human remains were found at the Laarakker ... more During excavations in 2017, several pits with cremated human remains were found at the Laarakker in Haps, Land of Cuijk municipality (province of Noord-Brabant), in the southern part of the Netherlands. In addition to cremated remains and charcoal, one of the pits contained charred hazel nutshells and burnt flint artefacts. With an age of around 10,000 years the Haps cremation is the oldest known grave in the Netherlands. The cremation is part of an extensive Mesolithic landscape. The grave and its contents were investigated by a team of specialists; the results of this research are presented in this contribution.
Cranium, 2017
Samenvatting Naast de vele fossiele vondsten van dierenbotten op de Nederlandse stranden, of bij ... more Samenvatting Naast de vele fossiele vondsten van dierenbotten op de Nederlandse stranden, of bij de grondstofverwerkende industrie duiken er regelmatig ook archeologische vondsten op. Dit betreft zowel artefacten, als menselijk botmateriaal. Deze vondsten zijn afkomstig uit de huidige Noordzee en dateren uit het Pleistoceen, toen de Noordzee droog lag, en uit het Holoceen, toen deze in enkele duizenden jaren weer volliep. Met name grootschalige infrastructurele projecten zoals Maasvlakte 2 en de Zandmotor hebben ervoor gezorgd dat de aantallen vondsten flink toenemen. Aangezien meer en meer amateur-paleontologen en geïnteresseerden in fossiele fauna nu ook deze archeologische vondsten tijdens hun zoektochten tegenkomen, proberen wij hier als archeologen een beknopt overzicht te presenteren van de achtergronden van de Steentijdarcheologie uit de Noordzee: de huidige stand van zaken, het spectrum aan vondsten en onze hoop voor de toekomst. Summary Next to the numerous fossil finds of animal bones found on the Dutch beaches and in the spoil heaps of the aggregates industry, archaeological finds also regularly surface. These include both artefacts as well as human bones. These finds all derive from the current North Sea and date either to the Pleistocene, when this was a large, dry region, or to the Holocene which, within several thousands of years, saw the submergence of this vast area. In particular, large-scale infrastructural projects such as Maasvlakte 2 and the Zandmotor have added profoundly to the number of finds. Since more and more amateur palaeontologists and enthusiasts looking for fossil faunal remains also encounter these archaeological finds during their ‘expeditions’, we as archaeologists thought it fit to provide a brief overview of the background to the Stone Age archaeology from the North Sea: the current state of affairs, the spectrum of finds and our hopes for the future.
Inleiding Het onderzoek naar de vuurstenen artefacten van de definitieve opgraving-de vondsten va... more Inleiding Het onderzoek naar de vuurstenen artefacten van de definitieve opgraving-de vondsten van het proefsleuvenonderzoek worden uitgebreid besproken in het rapport van het proefsleuvenonderzoek-was opgedeeld in twee fasen, namelijk een evaluatiefase en een uitwerkingsfase. De evaluatie, in feite een waardering gekoppeld aan een evaluatie, heeft voor een deel tijdens het veldwerk plaatsgevonden. Op dat moment had dit onderzoek vooral tot doel om een globaal kwalitatief en kwantitatief overzicht van de lithische component te krijgen, ten einde de opgravingsstrategie (bijv. aantal vlakken, ligging van de uitbreidingen et cetera, zie ook §2.4 en hoofdstuk 4) mede te kunnen sturen. De rest van de waardering en de typo-technologische analyse heeft plaatsgevonden over een periode van meerdere maanden in het najaar van 2017 en het voorjaar van 2018. In dit hoofdstuk doen wij verslag van dit onderzoek naar de vuurstenen artefacten van Kampen-Reevediep vindplaats 9. Vanwege het bijzondere karakter van de vindplaats, en dan met name de ontdekking van één van de weinige en best bewaarde mesolithische woonstructuren van Nederland met bijbehorende materiële neerslag, is er voor gekozen om de nadruk van de uitwerking van het lithische vondstmateriaal op het materiaal uit deze woonstructuur te leggen. De opgravingseenheden X1 en X2 en het tussenliggende gebied dat beide clusters met elkaar verbindt, de 'periferie' genoemd, spelen een centrale rol in ons verhaal vanwege de te verwachten kenniswinst voor het onderzoek naar het Mesolithicum in Nederland. In dit deel van de opgraving bevinden zich namelijk een aantal nagenoeg compleet opgegraven vuursteenconcentraties, waaronder één met microlieten met oppervlakteretouche, waaronder zogeheten maretakspitsen (feuilles de gui), die kenmerkend zijn voor het Midden-Mesolithicum van het Rijn-Maas-Schelde gebied (X1) en een laatmesolithische concentratie met bovengenoemde woonstructuur (X2). Wat de vuursteenanalyses betreft hebben we het accent verlegd van een puur typologische classificatie in combinatie met een statische beschrijving van metrische en niet-metrische technologische variabelen naar een meer dynamische benadering gericht op het zichtbaar maken van de chaîne opératoire van de klingproductie. Een belangrijk uitgangspunt van dit onderzoek is om de typologische en technologische integriteit of homogeniteit te analyseren, ter ondersteuning van de vraag naar het functioneel-ruimtelijke karakter van deze eenheden. Anders gezegd, de artefactconcentraties bieden de mogelijkheid om meer grip te krijgen op onder meer de typochronologische ontwikkeling van het Mesolithicum en om zicht te krijgen op technologische variabiliteit en de betekenis hiervan in chronologische of culturele termen. Afgezien van een korte bespreking van de lithische assemblages zullen we waar zinvol in onze vergelijkende onderzoek ook refereren aan de clusters Y1, Y2 en Y3. De toevalsvondsten van P1 die gedateerd moeten worden in de overgangsperiode van het Paleolithicum naar het Mesolithicum bespreken we aan het einde van dit hoofdstuk. De vuurstenen artefacten uit de grondsporen komen in §9.4 aan bod. Als eerste wordt de door ons gevolgde werkwijze en methodiek (§5.2) uiteengezet. In §5.3 bespreken we na de definitie en afbakening van de verschillende deelgebieden en/of vondstconcentraties de resultaten van onze analyses. Daarna volgen de verschillende clusters. Van de vlakvondsten zijn alleen de werktuigen beschreven en artefacten die tot de laatpaleolithische bewoningsfase gerekend moeten worden. Laatstgenoemde komen in §5.3.8 aan bod. Gezien de geringe informatiewaarde laten we de overige vlakvondsten buiten beschouwing.
In this paper a data set of more than 400 reliable 14C dates for the Mesolithic and the Early Swi... more In this paper a data set of more than 400 reliable 14C dates for the Mesolithic and the Early Swifterbant culture in the northern part of the Netherlands is described. These dates, covering the period between 9600 and 5600 BP, are analysed for chronological and spatial patterning. The results of these analyses suggest that major changes occurred in the geographical location of dated sites during these 4000 radiocarbon years. In the course of the eighth millennium BC, the 'centre of gravity' of 14C-dated sites gradually shifted from the higher Pleistocene interior in the eastern part of the study area to river valleys, lake-shores and other wetland zones. Several possible reasons fort hese patterns are briefly discussed. At the end of this article, a series of new 14C dates are presented.
Uploads
Papers by Marcel J L T Niekus
tijdvak, het Holoceen, circa 10.000 jaar geleden. Op Reevediep vindplaats 9 zijn duizenden fragmenten van werktuigen en talloze grondsporen gevonden die wijzen op menselijke aanwezigheid gedurende de steentijd: de vroegste periode van onze prehistorie. De vondst van deze steentijdvindplaats hangt samen met die van de Kamper Kogge. Beide zijn ontdekt in het kader van het project Ruimte voor de Rivier,
dat als doel heeft om de IJssel een groter stroomgebied te geven. Ten zuiden van Kampen vinden hiervoor grootschalige werkzaamheden plaats. Het archeologisch
onderzoek valt binnen het project Kampen-Reevediep. Daarbij wordt langs de oude, inmiddels verlande, rivierloop van de Reeve een hoogwatergeul gegraven. De werkzaamheden worden uitgevoerd door bouwcombinatie Isala Delta, in opdracht van de provincie Overijssel en Rijkswaterstaat. Het is belangrijk te vermelden dat het grondverzet dat met de aanleg van de hoogwatergeul uitgevoerd zal worden, mogelijke in de bodem aanwezige archeologische waarden bedreigt. In deze bijdrage wordt het onderzoek naar de steentijdvindplaatsen toegelicht, met name van vindplaats 9.
stranden botten van Pleistocene en latere zoogdieren
worden gevonden. Af en toe worden er ook artefacten
gevonden, zoals vuurstenen werktuigen en bewerkingsafval,
benen spitsen of zelfs stukken menselijk
bot. Deze vondsten zijn, net als de vondsten in vissersnetten
of bij de grondstofverwerkende bedrijven,
afkomstig uit de Noordzee. Het is niet ondenkbaar
dat ze na een storm aanspoelen, maar het is meestal
zo dat ze op de stranden terechtkomen door zogenaamde
zandsuppletie. Elk jaar worden er namelijk
vele kubieke meters sediment opgezogen voor onze
kust om deze daar vervolgens mee te versterken.
Tussen al dat zand zitten ook de overblijfselen van de
bewoners van het gebied dat nu alweer zo’n 8000 jaar
de Noordzee is, maar dat nog veel langer droog lag.
Het zijn jachtbuit en artefacten van zowel de moderne
mens tijdens het laatste staartje van de ijstijd en
het eropvolgende Holoceen, toen het gebied langzaam
weer ‘verdronk’, als resten van de Neanderthaler
die hier veel langer vertoefde. Het zijn kleine aanwijzingen
voor de bewoning van een enorm gebied voor
onze kust waar we nog slechts weinig van weten.
Het is al langer bekend dat er op de Nederlandse stranden botten van Pleistocene en latere zoogdieren worden gevonden. Af en toe worden er ook artefacten gevonden, zoals vuurstenen werktuigen en bewerkingsafval, benen spitsen of zelfs stukken menselijk bot. Deze vondsten zijn, net als de vondsten in vissersnetten of bij de grondstofverwerkende bedrijven, afkomstig uit de Noordzee. Het is niet ondenkbaar
dat ze na een storm aanspoelen, maar het is meestal zo dat ze op de stranden terechtkomen door zogenaamde zandsuppletie. Elk jaar worden er namelijk vele kubieke meters sediment opgezogen voor onze kust om deze daar vervolgens mee te versterken. Tussen al dat zand zitten ook de overblijfselen van de bewoners van het gebied dat nu alweer zo’n 8000 jaar de Noordzee is, maar dat nog veel langer droog lag. Het zijn jachtbuit en artefacten van zowel de moderne mens tijdens het laatste staartje van de ijstijd en het eropvolgende Holoceen, toen het gebied langzaam weer ‘verdronk’, als resten van de Neanderthaler die hier veel langer vertoefde. Het zijn kleine aanwijzingen voor de bewoning van een enorm gebied voor onze kust waar we nog slechts weinig van weten.
Nederland heeft de laatste jaren veel nieuwe inzichten opgeleverd.
In Waardeel nummer 4 uit 2011 is al uitgebreid bericht over
een onderzoeksproject gericht op het Midden-Paleolithicum in
Noord-Nederland en de ontdekking van het eerste Neanderthalerkampement in Drenthe. In dit nummer wordt door
Marcel J.L.Th. Niekus verslag gedaan van een proefopgraving
die eind 2011 is uitgevoerd op deze vindplaats.
Based on typological and technological criteria, raw material characteristics and post-depositional surface modifications the artefact assemblage covers a range of archaeological periods.
The oldest artefacts belong to the early Middle Palaeolithic ‘Rhenen Industry’, part of the Acheulian and with an estimated age of between c. 250,000 and 170,000 years ago (MIS 7 – early MIS 6). The finds are evidently fluvially rolled. That transport and the eventual deposition in the sand-extraction area likely happened in times between 170,000 and 40,000 years ago: by glacial outwash during the Saalian glaciation and/or by the rivers Rhine and Meuse during the Last Glacial.
A substantial part of the artefacts was identified as late Middle Palaeolithic, with attributed ages between c. 115,000 and 40,000 years ago, i.e., from the first half and middle of Last Glacial (MIS 5d-3). Several of these bear typological resemblance to tools from specific phases of the Mousterian, such as the Moustérien de tradition acheuléenne (MTA) and the Moustérien type Quina. This group also included finds tentatively identified as Blattspitzengruppen, possibly including the Lincombian-Ranisian-Jerzmanowician (LRJ) complex. A limited number of artefacts could belong to the early Upper Palaeolithic, more specifically the early Gravettian (i.e., dating to 30,000 to 23,000 years ago; MIS 3 and 2). Regarding the Late Glacial period (c. 15,000-11,700 years ago, 13,000-9,700 BCE): only one artefact could be assigned to the Late Palaeolithic Federmesser group (with limited confidence), and a handful to a late phase of the Ahrensburgian (also with limited confidence).
A large amount of Mesolithic artefacts has been collected at the Zandmotor, but none of these could be positively identified as specifically Early and/or Middle Mesolithic. This contrasts with other beach nourishment locations to the south, where Early and Middle Mesolithic artefacts are present, e.g., at sites Hoek van Holland and Maasvlakte 2, sourced from different extraction areas than the Zandmotor complex. A good number of artefacts was positively identified as Late Mesolithic (Early Atlantic), including a few trapezes. Given the drowning history of the extraction area, these would have an age of c. 6,400/6,300 BCE. Of particular interest is the presence of over fifty core axes and chisels as well as flakes associated with the production and maintenance of such tools. These are regarded characteristic for part of the ‘northern Dutch’ Late Mesolithic, which has previously been called ‘De Leien-Wartena Complex’.
Two Neolithic stone artefacts are the youngest prehistoric artefacts in the assemblage: a stone axe and a large fragment of a perforated broad wedge. These are tentatively assigned to the Swifterbant cultural period.
De Nieuwe Encyclopedie van Fryslân is een onmisbare aanvulling in de boekenkast voor iedereen die gek is van Fryslân en meer wil weten van deze provincie. Op 15 september 2016 verschijnt de vierdelige encyclopedie die rond de 3000 pagina’s telt, 11.000 trefwoorden bevat en ruim 8 kilo weegt. De encyclopedie staat bomvol actuele kennis over Friesland en is een echte pageturner geworden.
In tegenstelling tot wat snel gedacht wordt bij een encyclopedie is de Nieuwe Encyclopedie van Fryslân niet een stoffig naslagwerk maar inhoudelijk juist heel actueel en modern vormgegeven. Meer dan 200 wetenschappers - de top van verschillende vakgebieden - hebben aan de encyclopedie meegewerkt en uit talrijke bronnen actuele kennis opgedoken. Kennis over Friesland die in veel gevallen online niet te vinden is.
Marcel Niekus1, Luc Amkreutz2, Dimitri Schiltmans3, Bjorn Smit4
1 - Stichting STONE/Foundation for Stone Age Research · 2 - National Museum of Antiquities · 3 - City of Rotterdam Archaeological Service · 4 - Cultural Heritage Agency of the Netherlands
It is well known that the current area of the North Sea holds important buried landscapes for both the Pleistocene and Early Holocene occupation of this area. It is in fact the heartland of Western Europe and crucial for our understanding of colonisation
and occupation behaviour at this latitude. While there have been several projects that map the geology and geomorphology, the prehistoric artefacts that derive from this vast area were always treated with scant attention. They were proof of human presence at various times [1,2], but their importance was considered limited, owing to the lack of context as they were fished or dredged from the North Sea bed. While this may indeed be the case, it is also a fact that over the past years the number of archaeological finds originating from the North Sea has increased dramatically. This is mainly due to large scale infrastructural works such as “Maasvlakte 2”, an extension of the port of Rotterdam, and the “Zandmotor” (“Sand Engine”) on the coast near The Hague. In the process of sand replenishment, hundreds of flint artefacts, animal bones with cutmarks, worked bone and antler, bone points, and even human remains [3] are being deposited on beaches. The quantity and quality of these finds now enable us to expand our horizon [4]. Through documentation, dating and additional isotopic research, human bone is providing valuable insights into past hunter-gatherer diets. There are also indications that aDNA may be well preserved. At the same time, the numbers of artefacts increasingly allow typological and functional reconstructions and open up the debate regarding raw-material procurement and mobility. Our poster will present a number of case studies that highlight the importance of documenting these finds because, despite their problems of context, they provide a wealth of information of a hitherto little-known prehistoric landscape. Analyses on these finds are ongoing as part of a larger project by the newly established Doggerland Research Group (DRG).
References:
[1] Louwe Kooijmans, L.P., 1970-1971. Mesolithic bone and antler implements from the North Sea and from the Netherlands. Ber. ROB 20-21, 27-73 [2] Hublin, J.J., Weston, D., Gunz, P., Richards, W., Roebroeks, W., Glimmerveen, J., Anthonis, L., 2009. Out of the North Sea: the Zeeland Ridges Neandertal. J. Hum. Evol. 57, 777-785 [3] Van der Plicht, J., Amkreutz L.W.S.W., Niekus, M.J.L.Th., Peeters, J.H.M., Smit, B.I., 2016. Surf ’n Turf in Doggerland: Dating, stable isotopes and diet of Mesolithic human remains from the southern North Sea. J. of Archaeol. Sci.: Reports 10, 110-118 [4] Verhart, L.B.M., 2004. The implications of prehistoric finds on and off the Dutch coast. In: Flemming, N.C. (Ed.), Submarine prehistoric archaeology of the North Sea. Research priorities and
collaboration with industry (= CBA Research Report 141). English Heritage/Council for British Archaeology, London, pp. 57-6
The catch of the day. Submerged stone age archaeology from the Dutch North Sea
Over the past years research into the geology and prehistoric environments of the lost lands of the North Sea, also known as ‘Doggerland’, has intensified. New research techniques have increasingly documented the characteristics of landscape and ecology, ranging from the Glacial conditions of the Mammoth steppe to the eventual drowning of the North Sea Basin during the Early Holocene. This research was in fact initiated because of the many artefacts, faunal material and even human remains that were discovered in fishing nets and by sand and gravel dredging (Louwe Kooijmans 1970-1971; Verhart, 2004; Peeters et al., 2009; Peeters 2011). The past few years have seen a dramatic increase in the number of finds which is largely due to several large scale infrastructural works / major civil engineering projects such as the ‘Maasvlakte 2’, an extension of the port at Rotterdam, and the ‘Zandmotor’ (Sand Engine) at the coast near The Hague. These locations and other ‘sites’ as well have produced hundreds of almost exclusively (Middle and Late) Palaeolithic and Mesolithic flint artefacts, around 1000 Mesolithic bone points, animal bones with cutmarks, human remains and so on. While occasional finds have made the headlights, such as the Neanderthal skull fragment named ‘Krijn’ (Hublin et al., 2009), it is these often small witnesses of human presence that are at the heart of archaeological research but have gradually slided into the background. It is often thought that these finds are of limited scientific value due to the lack of an environmental and archaeological context. In this presentation we will focus on the current state of research on the archaeology of the Dutch part of the North Sea. The emphasis will be on a broad overview of the material evidence from the Palaeolithic and Mesolithic occupation of ‘Doggerland’ and the perspectives these, in combination with other types of research (Van der Plicht et al., 2016), offer for understanding the Stone Age occupation of these lost lands. A few recent important discoveries will also be discussed.
References:
Hublin, J.J., D. Weston, P. Gunz, M. Richards, W. Roebroeks, J. Glimmerveen & L. Anthonis (2009). Out of the North Sea: the Zeeland Ridges Neandertal. Journal of Human Evolution 57: 777-785.
Louwe Kooijmans, L.P. (1970-1971). Mesolithic bone and antler implements from the North Sea and from the Netherlands. Berichten van de Rijksdienst voor het Oudheidkundig Bodemonderzoek 20–21: 27–73.
Peeters, J.H.M. (2011). How wet can we get? Approaches to submerged prehistoric sites and landscapes on the Dutch continental shelf, in: J. Benjamin, C. Bonsall, C. Pickard & A. Fischer (eds.), Submerged Prehistory. Oxbow books, Oxford, pp. 55-64.
Peeters, J.H.M., P. Murphy & N. Fleming (eds.) (2009). North Sea Prehistoric Research and Management Framework (NSPRMF). Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed, Amersfoort.
Van der Plicht, J., L.W.S.W. Amkreutz, M.J.L.Th. Niekus, J.H.M. Peeters & B.I. Smit (2016). Surf'n Turf in Doggerland: Dating, stable isotopes and diet of Mesolithic human remains from the southern North Sea. Journal of Archaeological Science: Reports 10: 110-118.
Verhart, L.B.M. (2004). The implications of prehistoric finds on and off the Dutch coast. In: N.C. Flemming (ed.), Submarine prehistoric archaeology of the North Sea. Research priorities and collaboration with industry (= CBA Research Report 141). London, English Heritage/Council for British Archaeology, pp. 57–61.
1. National Museum of Antiquities, Papengracht 30, 2301 EC Leiden, The Netherlands
2. Stichting STONE/Foundation for Stone Age Research, c/o Lopendediep 28, 9712 NW Groningen, The Netherlands
3. Cultural Heritage Agency of the Netherlands, Smallepad 5, 3811 MG Amersfoort, The Netherlands
Fig.1. Mesolithic human remains from the North Sea (Photo: National Museum of Antiquities, Leiden)
Het is al jaren bekend dat uit de Noordzee archeologische voorwerpen en dierlijke resten worden opgevist die getuigen van het pleistocene en vroeg-holocene landschap dat daar tot zo’n 8000 jaar geleden lag. De laatste jaren zorgen de zandsuppleties van de Nederlandse stranden en grote infrastructurele werken, zoals de Tweede Maasvlakte en de Zandmotor, dat er steeds meer artefacten en menselijke en dierlijke resten opduiken. Die variëren van het welbekende schedelfragment van ‘Krijn’ de Neanderthaler, tot vele benen pijl- en speerpunten en van faunaresten met bewerkingssporen tot bijzondere vuurstenen artefacten en menselijk botmateriaal.
Vaak wordt gedacht dat dit vooral leuke, soms museale vondsten betreft, maar tegelijkertijd dat ze vanwege het ontbreken van een landschappelijke- en archeologische context, wetenschappelijk gezien van beperkte waarde zijn. In deze bijdrage proberen we dat beeld te nuanceren. We zullen een aantal ontdekkingen, waaronder een paar recente, uit de steentijd van de Noordzee de revue laten passeren waarbij we ook zullen in gaan op de waardevolle bijdrage die ze leveren aan onze kennis over de Steentijden in Noordwest-Europa.
scatter was discovered in a field not far from the
city of Assen, in the province of Drenthe. This
discovery was one of the results of systematic field
surveys carried out by archaeology students and
(amateur) archaeologists under supervision of the
Groningen Institute of Archaeology and the Drents
Museum in Assen. Since then, more than 80
Middle Palaeolithic flint artefacts were collected,
at least half of which occurred within an area
measuring c. 40 x 30 m. During the winter of 2011
a trial excavation was carried out; the main goal
was to establish the stratigraphical position of the
artefacts. Several test-pits were excavated and
hundreds of square metres of topsoil were sieved.
For the first time in the northern Netherlands,
Middle Palaeolithic artefacts were found in situ: in
bouldersand, a weathering residue of glacial till
mixed with coversand and preglacial sand as a
result of cryoturbation and aeolian action over a
long period of time. The find level itself is heavily
cryoturbated. In total, more than 400 artefacts were
found, consisting of flakes, blades, cores and tools.
Among the tools especially handaxes occur, other
types being rare. Apart from flints, artefacts made
of quartzite, quartzitic sandstone and hälleflinta are
also present. Several refits point to the relatively
undisturbed character of the site. Although not all
finds have yet been studied in detail, it is clear that
most of the handaxes were brought to the site in a
semi-finished or finished state; only a few chips
could be refitted to handaxes. Handaxe-flakes point
to the production or finishing of a number of
handaxes on the site, including several made by
one or a few apprentices in the art of flint knapping.
Based on the typological characteristics of the
handaxes (triangular and cordiforme shapes) the
site is attributed to the Mousterian of Acheulian
Tradition (MAT), Type A, with an approximate
age of 50,000 to 100,000 years. There are no dates
for the site yet, but a few sediment samples have
been submitted for OSL-dating. The site is located
near a stream valley along which quite a lot of
Middle Palaeolithic sites are known; a few
kilometers to the east, a site with several preforms
of leaf points was discovered.
important record of the evolution of adaptability in
the human lineage. Investigations focus on the
hominin species that visited and lived in northern
regions, the chronology of occupation, the
palaeogeographies, climates and ecologies, and the
activities of hominins in these landscapes. We will
review the Middle Palaeolithic record of the
Netherlands in this context.
Four main regional settings are distinguished (from
south to north):
1. The loess region, part of the North European
loess belt: The middle Palaeolithic of this region is
best known from the numerous, well-preserved
find scatters excavated at Maastricht-Belvedere.
Evaluation of the Saalian evidence for fire use,
ochre, raw materials and transports suggests that
the use of the Meuse river valley was not as shortterm
and episodic as previously thought. Finds on
the higher plateaus of the loess region also indicate
other archaeological patterning than found at
Maastricht-Belvedere in the Meuse valley itself.
2. The Southern Netherlands, north of the loess:
The record of the southern Netherlands consists
mainly of a thin distribution of surface finds
(patinated flakes, cores and bifaces). The Roer
Valley Graben, a subsiding basin between two
active faultlines (Peelrand and Feldbiss) is of
potential interest for the preservation of Middle
Palaeolithic remains in fine-grained, wet-eolian
sediments. This is indicated by two localities:
Esbeek and Den Bosch. Esbeek is a surface site
with a concentration of small bifacial elements. In
Den Bosch, a small collection of finds was dredged
from a depth of -7 to -9.50 meter NAP (Dutch
mean sea level) with a discoid s.s. component as
well as a well-preserved, cold fauna (e.g. woolly
rhinoceros).
3. The Central Netherlands: The geology of the
Central Netherlands is dominated by coarse fluvial
sediments (gravels and sands) of the Rhine-Meusesystem.
They are preserved in stacked terraces in
the deep subsurface of the current river plain and
in ice-pushed ridges of late Saalian age. The fluvial
sequence covers the entire Late and Middle
Pleistocene. Middle Palaeolithic finds are known
from many localities as quarry and dredging finds.
Best known is the pre-Saalian material described
as the “Rhenen”-industry. The sediments are rich
in well-preserved faunal remains such as
remarkably slender reindeer from Woerden.
4. The Northern Netherlands, the post-Saalian
landscape: The middle Palaeolithic record of the
northern Netherlands after the retreat of the Saalian
ice sheet consists mainly of surface finds. There are
three larger concentrations. Two of these, Mander
and Corversbosch, are located on the slope of
moraine ridges. A third concentration of more than
500 artefacts including over 30 bifaces was
recently discovered near Assen. Several artefacts
were found in situ in sands (weathered residue of
boulder clay) below the plowsoil.
On the basis of the current record, we will present
an overview of the Middle Palaeolithic of the
Netherlands in terms of chronological resolution,
production systems, cultural affinities and find
abundance.
waterstromen en bewoond door wilde dieren. Door dit landschap trokken kleine groepen jager-verzamelaars, levend van wat het land, de lucht en het water hen bood. We noemen deze periode de Midden-Steentijd of Mesolithicum. Van het leven van deze rondtrekkende jagers vinden we slechts een klein deel in de bodem terug. Alleen hun vuurstenen werktuigen, het afval van de bewerking daarvan, resten van hun kampvuren en heel soms sporen van hun onderkomens zijn in de grond bewaard gebleven. Door deze nauwkeurig te bestuderen, kunnen we ons toch een beeld vormen van hoe het leven en het landschap er toen uit hebben gezien. Hieruit blijkt dat Fryslân en vooral de omgeving rond het Burgumer Mar (vroeger: Bergumermeer) duizenden jaren lang een grote aantrekkingskracht op de Steentijdjagers had. Universitaire- en amateur-archeologen (stientsjesikers) hebben hier in de afgelopen honderd jaar namelijk tientallen vindplaatsen en duizenden vuurstenen artefacten uit de Midden-Steentijd gevonden.In dit boek kijken we naar al die vondsten en opgravingen, die samen het verhaal van het Friese Mesolithicum vertellen. We staan bijvoorbeeld uitgebreid stil bij een grote opgraving uit de jaren ’70 aan de oevers van het Burgumer Mar en bij een recent onderzoek bij Sumar in het kader van de aanleg van de Centrale As. Maar we besteden ook veel aandacht aan de verschillende Friese stientsjesikers, die een onmisbare rol spelen in het onderzoek naar de Midden-Steentijd in Fryslân.
Author list:
Boon, J.J., Brinkhuizen, D.C., Bunnik, F.P.M., Cohen, K.M., Cremer, H., Exaltus, R.P., van Kappel, K., Kooistra, L.I., Koolmees, H., de Kruyk, H., Kubiak-Martens, L., Moree, J.M., Niekus, M.J.L.T., Peeters, J.H.M., Schiltmans, D.E.A., Verbaas, A., Verbruggen, F., Vos, P.C., Zeiler, J.T.
Contents:
Chapter 1 Introduction
Chapter 2 Methods and techniques
Chapter 3 Landscape genesis and palaeogeography
Chapter 4 Flint and other stone https://www.academia.edu/11573354/
Chapter 5 Fauna
Chapter 6 Archaeobotany: landscape reconstruction and plant food
Chapter 7 Synthesis https://www.academia.edu/11600300/
Authorship is indicated per chapter. A rich DVD with further technical reports (in Dutch) is part of the publication. It also contains a 15 minute documentary movie (bilingual).
The book is the English translation of BOORrapporten 523 (2014, in Dutch, same editors and authors)
Link to DUTCH book: http://www.rotterdam.nl/Clusters/Stadsbeheer/Images%202014/BOOR/PDF/BOORrapporten%20523%20Rotterdam%20Yangtzehaven.pdf
Link to ENGLISH version: http://www.rotterdam.nl/Clusters/Stadsbeheer/Images%202015/BOOR/PDF/BR566_Maasvlakte2_ENGLISH.pdf
The PDF on the Rotterdam.nl website (the right link, in grey, below) is the full Book. It contains a PREFACE, a PART 2 on the stratigraphy of the sand extraction area off the Maasvlakte extension, and an EPILOGUE on a human bone find from that area). The PDF uploaded to academia.edu (the left link, in green, below) is PART 1 only.
Over the past decades this perspective has changed. Against the background of increasing economic activity archaeological attention also increased both off-shore and on shore. While the former benefits from industrial seismic and augering data in combination with new technology, coring and sampling campaigns, the latter benefits from a number of recent large infrastructural projects that yield numerous finds and an enthusiastic amateur community. In this paper we will focus on these recent developments with specific attention for the many finds from the Palaeolithic and Mesolithic periods that have surfaced over recent years. Attention will be drawn to the new insights these finds have delivered by combining a rich array of research techniques. The paper underlines the importance of the North Sea area for understanding the early colonisation and occupation of Northwest Europe and the interaction between people and landscape against often intensive and dynamic climate change.
Marcel Niekus
The Late Palaeolithic and Mesolithic occupation of the Netherlands is mainly known through numerous sites characterized by lithics. The absence of caves and rock formations has prevented the development of any significant earlier Palaeolithic art tradition in these parts. Also the geographical and soil conditions often have not been favourable to the preservation of organic remains. Evidence of Late Palaeolithic and Mesolithic art in the Netherlands is therefore limited, but it is not absent. In this contribution we will present an overview of the existing corpus of several dozens of decorated objects and ornaments from the time period between 13000 and 5000 BC. The finds can be attributed to the Hamburgian, the Federmessergruppen, the Ahrensburgian and the whole of the Mesolithic. We will discuss aspects of technology, style and cultural affiliation with the aim to discover whether there is evidence for continued traditions or new developments. We will also highlight some of the controversies surrounding elements of the corpus. An important focus lies with the North sea and the potential offered by artefacts from Doggerland.
Het is al jaren bekend dat uit de Noordzee archeologische voorwerpen en dierlijke resten worden opgevist die getuigen van het pleistocene en vroeg-holocene landschap dat daar tot zo’n 8000 jaar geleden lag. De laatste jaren zorgen de zandsuppleties van de Nederlandse stranden en grote infrastructurele werken, zoals de Tweede Maasvlakte en de Zandmotor, dat er steeds meer artefacten en menselijke en dierlijke resten opduiken. Die variëren van het welbekende schedelfragment van ‘Krijn’ de Neanderthaler, tot vele benen pijl- en speerpunten en van faunaresten met bewerkingssporen tot bijzondere vuurstenen artefacten en menselijk botmateriaal.
Vaak wordt gedacht dat dit vooral leuke, soms museale vondsten betreft, maar tegelijkertijd dat ze vanwege het ontbreken van een landschappelijke- en archeologische context, wetenschappelijk gezien van beperkte waarde zijn. In deze bijdrage proberen we dat beeld te nuanceren. We zullen een aantal ontdekkingen, waaronder een paar recente, uit de steentijd van de Noordzee de revue laten passeren waarbij we ook zullen in gaan op de waardevolle bijdrage die ze leveren aan onze kennis over de Steentijden in Noordwest-Europa.