Ël Piemontèis a l'é na lenga romanza, visadì derivà dal latin.

A l'é la lenga natural dël Piemont e a l'era parlà sensa distinsion da tute le categorìe sossiaj. A l'é assè sgnor 'd literatura, butand ant ël cont tuti ij géner literari: romanz, teatro, poesìa, giornaj, papé ofissiaj e via fòrt. A l'é arconossù dal Consèj d'Euròpa e da l'UNESCO e a l'é sota la tua dle laj regionaj 26/1990 e 37/1997.

Sò vocabolari a l'é d'apopré 40.000 paròle. A së stima ch'a sio bon a parlé ò a capì ël piemontèis almanch 2,5 milion ëd përson-e, mentre che almanch 500.000-600.000 a sarìo bon ëdcò a leslo e a scrivlo.

Ël piemontèis as parla, con le rispetive variante locaj:

• ant la sità metropolitan-a 'd Turin e le provinse 'd Coni, Ast, Biela e Vërsèj
• ant la banda pì ossidental dla provincia ëd Noara
• an provincia ëd Lissandria, gavà ij dintorn ëd Torton-a (parlade miste lombarde/emilian-e) e ant ël Novèis e l’ovadèis (dialèt ligurin)
• An quàich paìs dla Val Bormia, an provinsa ëd Savon-a davsin a le Langhe e ‘l Monfrà,
• An quàich comun-a dla Lomlin-a pì ossidentala an provinsa ‘d Pavìa
• an quàich località dla bassa Valdosta.

La provincia dël Verban-Cusi-Òssola e la pì part ëd cola 'd Noara a deuvro 'd dialèt dla lenga lombarda, mentre che ant le comun-e dla provincia 'd Coni ch'a confin-o con la Liguria, com Auto, Cravaun-a, Orméa e Garess, as parlo 'd dialèt ligurin. Ëd pì, ant le valade dël Turinèis e dël Conèis ël piemontèis a conviv con ij patoà ossitan (a sud) e franch-provensaj (a nòrd), visadì che chi a parla patoà a l'é bon a parlé 'dcò an piemontèis.

Tutun, a venta armarché che, dantorn ai confin dël bass Piemont a l'é soens mal fé stabilì andoa a finiss la lenga piemontèisa e andoa a ancamin-o cole lombarda o lìgur.

Bele ch'a sìa na lenga unitaria, ël piemontèis a pija vàire forme, o dialèt, a sconda dij pòst. La forma considerà d'arferiment a l'é dita piemontèis comun: ës piemontèis comun a pija për base ël dialèt ëd Turin e dj'anviron; a l'é 'l pì dovrà an literatura e a l'é capì e bin acetà daj locutor ëd tuti ij dialèt ëd Piemont. Ant j'ani andarera, për esempi, un comerciant ëd Vërsèj a parlava an dialèt vërslèis con ij client ëd soa sità, ma se a l'avìa da fé con ëd gent ëd Coni o d'Ast, a dovrava ël piemontèis comun. Comsëssìa, a l'é opinion spantià che ël piemontèis pì bon e genit a sia apoprè col dle bande antra Susa, Turin, Cher, Pinareul e Salusse (fasend atension che an sità ancheuj un përfond ëd gent a deuvra un dialèt motobin contaminà da l'italian).

Na division grossera dij dialèt dël piemontèis a l'é l'arpartission an:

• piemontèis ossidental, o àut piemontèis, ch'a comprend ij dialèt ëd la provinsa 'd Coni e 'd la sità metropolitan-a 'd Turin (gavà 'l canavzan);
• canavzan, ch'a forma na categorìa a part;
• piemontèis oriental, o bass piemontèis, ch'a comprend valsesian, bielèis, vërslèis, langhèt, monfrin, astësan, lissandrin, monregalèis e ch'a corispond apopré a j'àutre provinse.

• Turinèis: N'òm a l'avìa doi fieuj. Col pì giovo l'ha dit a sò padre: “Deme la parte dij ben che a 'm toca!" E chiel ëd coj ben a l'ha fane doe part. E da lì a pòchi dì ël fieul pì giovo, butà ansema tut col che a l'avia tirà dij sò ben, a l'é andassne ant un pais leugn, e ambelelà, mnand na vita plandron-a e lussuriosa, a l'ha sgairà soa part.
• Astësan: Un òm l'avia doi fieui. E ël pù giovo a l'ha dit a sò pari: "Pari, deme on po' la mia part!” E ël pari l'ha divis le sostanse fra lor. Da lì a pòchi dì, essènà tuti radunà, ël pù giovo a l'è partì per un pais lontan, e là l'ha dissipà la soa part, vivend lussuriosament.
• Lissandrin: In òm o l'éiva du fieu. Ër pù giovo ëd 'sti fieu o g'ha dicc a seu pari: “Papà, dam ra part di ben ch'o 'm toca!”. E lù o-j ha spartì e o g'ha dacc ra sò part. E da léi a pòch dì, ër fieu pù giovo o g'ha facc sù tut e o l'è 'ndacc ant in pais lontan, e là o l'ha sgarà tut ër facc seu a fè dër sbauci.
• Vërslèis: N'òmo l'ava doj fieuj. Col pù giovo l'ha diji al pari: “Oh pari, dami la mè part, lòn ch'a peul tochèmi!”. E 'l pari l'ha fat la divisiòn an dovi part. E pòich dì dòp ël fieul pù cito l'ha rabajà sù tut lòn ch'a-j ëspiciava e l'ha 'ndàsni ant ën paìs lontan, belilà, l'ha campassi an malora a fòrsa 'd fè 'l fòl e 'l plandròn.
• Bielèis: Un òm a l'eja doj fieuj. E l'ultim di doj a-j ha diccie a sò pare: “Pare, deme la mia part ëd só ch'a 'm ven!”. E cël a j'ha daccie a tucc doj la soa part. Da lì a 'n quaj dì, 'sto fieul pù giovo a l'ha butà tut ënsema e a l'ha facc sò fagòt, e a l'è andasne ant un pais da lons, e là, a ribòte ëd tucc ij color, a l'ha sgarà tut ël facc sò.
• Langhèt: Un òm o r'avia doi fieui. Ël pì pcit un dì o r'ha dit a sò pare: "Pare, dème ra part ch'a 'm ven!". Ël pare, sentend sosì, o r'ha fat ra part e o r'ha daje lo ch'i tocava. Da lì a pòch dì, 'st fieul r'ha butà tut ër fat sò ansèm e o 's n'è andàsne ant un pais lontan motoben, e ansì là o r'ha sgheirà tut an fé ël bagordon.
• Parlà ëd Coni: Un òm a l'ha avù doi fieui. E 'l pì giovo ëd costi l'ha dit al pare: "Pare, deme la mia part!". E chiel j'ha daje lo ch'a-j tocava. Passà quaich dì, radunasse tut, ël fieul pì giovo s'è partisne da cà pr'ëd pais lontan, e a l'ha mangià 'l fèit sò ant le ribote.
• Canavzan: Un òm a l'avia dui fieui. Ël pì giovën a-j ha dit a sò pare “Pare, i veui ch'im daje lo ch'a më ven!”. E ël pare a j'ha det la soa part. Da lì in pòchi ëd dì a s'è fet sò fagòt, e a l'è andèt ënt un pais lontan, e a l'ha sgoliardà tut.
• Valsusa: N'òm a l'avia doj fieuj. Ël pì giov a l'ha dit a sò par: "Par, i veul mia part do bin." E 'l par a l'ha dajla. Pòch dòp a l'ha pijà e a l'è andait leugn, antè ch'a l'ha sgairà tut.
• Pinareul e anviron: N'òm a l'avia dòj fieuj. Ël pì giov a l'ha dit a sò pare: "Pare, i veul mia part ëd bin." E 'l pare a l'ha dajla. Pòch dòp a l'ha pijà e a l'è andait leugn, antè ch'a l'ha sgairà tut.
• Vilaneuva e 'ntorn (Mathi, Balangé, Li Cafasi,...): N'òm a j'avè dòij fieuj. Ch-l pì gio a ij ha dit a so pari: “Demi lonch a ' m vin!” Parej sò pari a i j a fêt mecia 't tuij ij beni. Da lì a chij dì 'l fij a s'é pija soa ròba e a l'è 'ndêt ijà logn peuij a s' é butà a bata ciòma, a fa ribotta, e 'nt 'na man vira a i j ha sghêra tutt.

Ël piemontèis a l'ha na soa precisa përsonalità fonética, che soèns peui a-j resta ai parlant nativ ëdcò quand a parlo an àutre lenghe.

Soèns ant ël parlé a l'é motobin malfé capì che diferensa ch'a-i sia antra la M e la N, dzortut ant le sequense ëd consonant, coma -NP/-MP. Sòn a l'ha mnà ant ël passà a grafìe coma canpagnin e conpanìa, che da na mira fonética a son motobin giuste e descritive. Al dì d'ancheuj comsëssìa as tend a preferì na grafìa pì basà ant sl'etimologìa, ch'a conserva le consonant latin-e originaj. Ën lesend, però, a venta sempe visesse che la M piemontèisa a l'é nen parej ëd cola italian-a.

Artìcol prinsipal: A tònica velarisà

La A tònica velarisà a la resta n'evolussion ëd la pronunsia dla A tònica, che gavà chèich ecession a la fa viré ëd son anvers a na Ò. St'evolussion-sì a l'é nen sempe completa, an chèich pòst as trata ëd na Ò fàita e finìa, an dj'àutri la diferensa antra na A velarisà e na Ò normal a la resta motobin ciàira. An tute le manere a venta tnì present che le variassion locaj d'ës fenòmeno-sì a peulo esse squasi anfinìe.

Artìcol prinsipal: Rotacisassion

La L mòla rotacisà (ch'a a men-a sèir̂a a fé rima con stèil̂a) a resta 'cò chila comun-a tant al piemontèis meridional che a na part ëd la lenga ligurin-a. Sta comunion ëd comportament fonètich a podrìa esse dàita da 'n chèich vej seuli étnich, miraco bele che pre-roman, ma a-i é gnun element ëd preuva për podej di-lo an finitiva. Ëd sigura ës trata d'evolussion ch'a l'han na rèis motobin antica, com as ës-ciàira pr'esempi ant l'etimologìa dël topònim Castel dël Var̂on, an Ast.

Për marcheje an piemontèis, ste doe consonant as ëscrivo coma L̂ e R̂ con n'acent circonfless ansima.

Artìcoj prinsipaj: Latin volgar e Lenga piemontèisa (stòria)

Ij prim document ëscrit an piemontèis a son ëd curte anscrission an cese ëd Casal Monfrà e Vërsèj. Dantorn a la fin dël sécol ch'a fa XII a son ëscrivù ij Sermon subalpin, n'arcòlta ëd vintedoe prédiche. Dal 1300 ij test an piemontèis a coato tuti ij géner literari. Ij prim lìber a stampa an piemontèis a son des farse an astësan ëd Gioann Giòrs Alion, publicà dël 1521. Ant ij sécoj XVI e XVII ëd test an piemontèis a-i në seurto pòch. Ëd comedie dël Sinchsent con dle part an piemontèis ancheuj as son përdusse ij test.

L'età clàssica dla literatura piemontèisa a ancamin-a a la fin dël Ses-sent. Ël marchèis Gioann Batista Tana (1649-1713) a compon la comedia an vers Ël cont Piolet; Fransesch Tariss a scriv L'arpa dëscordà, poema épich-ëstòrich an sl'assedi 'd Turin dël 1706. As dësvlupa ël géner literari dël tòni: poesìa polìtica, satìrica o didascàlica, dont esponent ëd prim pian a son Ignassi Ìsler (anviron 1702-1788), Ventura Cartiermetre (1733-1777).

Dël 1783 a son ij prim gramàtica, dissionari e antologìa piemontèis, euvra dël médich ëd cort Morissi Pipin, scrit për mostreje la lenga a la futura argin-a, Marìa Adelàide Clotilde Saveria 'd Fransa.
Con l'ocupassion napoleònica dël 1796 a së s-ciàira na rica produssion ëd librèt e ëd poesìe polìtiche dle doe part an lòta. Ël turinèis Edoard Ignassi Calv (1773-1804), giacobin, a scriv canson e poemèt vigoros, fin-a a che, dësgustà da j'ocupant, a scriv dódes fàule moraj, poesìe an tersa rima piemontèisa, contra coj ch'a s-ciàira tanme traditor dj'ideaj dl'arvolussion.

Dòp dla restaorassion la literatura piemontèisa a l'ha torna un perìod ëd produssion bondosa. Da la metà dël sécol ch'a fa XIX a-i fioriss ël teatro: na lista dël 1887 a arcòrda për j'agn dal 1859 al 1887, ij nòm ëd 60 scritor e ij tìtoj ëd pì che 300 comedie. La ciadeuvra a resta Le miserie 'd monsù Travet (1863) ëd Vittorio Bersezio (1830-1900). A-i nasso ij prim giornaj an piemontèis e a son publicà vàire romanz. An costa época as peul armarché che la lenga dovrà a l'é soens antëmnà d'italianism, conseguensa djë sfòrs d'italianisassion forsà ëd col temp.

Al prinsipi dël sécol ch'a fa XX ij soget a dvento pi leger e d'ocasion, fin-a ch'a-i riva Nino Còsta (1886-1945) ch'a-i fa torna fé un sàot ëd qualità a la poesìa. Dël 1927 a l'é 'l prim nùmer dl'arvista Ij Brandé e, dantorn a Pinin Pacòt (1899-1964), a së strenz la neuva generassion ëd poeta ch'a formo la Companìa dij Brandé e che ancora ancheuj a son un-a dj'ispirassion pi genite për la literatura piemontèisa.

Le dontré dariere desen-e d'agn a l'han vëddù l'arnàssita dël giornalism e lë s-ciòde dla pròsa sientìfica, dzortut ant la crìtica literaria, la lenghìstica e la storiografìa.

Pare nòstr, ch'it ses ant ij Cej,
ch'a sia santificà tò nòm,
ch'a ven-a tò regn,
ch'as fasa toa volontà,
coma 'n cel parèj an tèra.
Dane ancheuj nòstr pan cotidian,
e përdon-ne ij nòstri débit,
coma noi i-j përdonoma ai nòstri debitor.
E fane nen droche an tentassion,
ma liber-ne da la mal, amen.

Në schema ëd classìfica dël piemontèis a peul esse:

• lenghe indoeuropenghe
  • lenghe romanze
    • lenghe romanze ossidentaj
      • lenghe gal-romanze
        • lenghe cisalpin-e
          • lenga piemontèisa

Për n'antrodussion al piemontèis, Il piemontese in tasca, ëd Francesco Rubat Borel, Mauro Tosco, Vera Bertolino, Assimil Italia, Civass 2006.

Studi generaj Bibliografia ragionata della lingua regionale e dei dialetti del Piemonte e della Valle d’Aosta, e della letteratura in piemontese, soagnà da Amedeo Clivio e Gianrenzo P. Clivio, Ca dë Studi Piemontèis, Turin 1971; Gianrenzo P. Clivio, Il Piemonte, an Manlio Cortelazzo et al., I dialetti italiani, UTET, Turin 2002, pp. 151-195; Il Piemonte linguistico, Museo Nazionale della Montagna, Turin 1995; Il patrimonio linguistico del Piemonte, Consèj Regional dël Piemont, Turin 2001; Conoscere il piemontese, Viglongo, Turin 1980; Enrico Allasino, Consuelo Ferirer, Sergio Scamuzzi, Tullio Telmon, Le lingue del Piemonte, IRES Piemonte, 113, Turin 2007

Dissionari pi amportant piemontèis/italian Vittorio di Sant’Albino, Gran dizionario piemontese, Unione Tipografico-Editrice, Turin 1859, edission anastàtica L’Artistica, Savian 1993, a l'é considerà ël clàssich dij dissionari piemontèis; Michele Ponza, Vocabolario piemontese-italiano, Stamperia Reale, Torino 1830-33, edission anastàtica L’Artistica, Savian 1982 dla quinta edission, Lobetti-Bodoni, Pinareul 1859; Camillo Brero, Vocabolario piemontese-italiano e italiano-piemontese, Il Punto, Turin 2002, ristampa ant un volum ùnich dla prima edission ëd Piemonte in Bancarella, Turin 1976-1982, con ansema la gramàtica ëd Brero; Gianfranco Gribaudo, Ël neuv Gribàud. Dissionari piemontèis, Daniela Piazza, Turin 1996, 3 edission motobin slargà ëd Gianfranco Gribaudo, Pinin e Sergio Seglie, Dissionari piemontèis, Ij Brandé-Editip, 1973

Dissionari piemontèis/àutre lenghe gavà l'italian fransèis: Louis Capello di Sanfranco, Dictionnaire portatif Piémontais-Français, Turin 1814; Casimiro Zalli, Dissionari piemontèis, italian, latin e fransèis, Carmagnòla 1815 (sconda edission dël 1830); spagneul: Luis Rebuffo, Diccionario Castellano-Piamontés y Piamontés-Castellano, Asociación Familia Piamontesa, Rosario 1966 e Manual para aprénder Piamontés, 1971.

Gramàtiche moderne Camillo Brero, Gramàtica piemontèisa, Musicalbrandé, Turin 1967 Camillo Brero, Remo Bertodatti, Grammatica della lingua piemontese, Piemont-Euròpa, Turin 1988 Camillo Brero, Sintassi dla lenga piemontèisa, Piemont-Euròpa, Turin 1994 (2 ed.) Guido Griva, Grammatica della lingua piemontese, Viglongo, Turin 1980; Bruno Villata, La lenga piemontèisa, Lòsna & Tron, Montréal 1995; Michela Grosso, Grammatica della lingua piemontese, Nòste Rèis-Libreria Piemontese, Turin 2002; Mauro Tosco, Emanuele Miola, Nicola Duberti: A Grammar of Piedmontese. A Minority Language of Northwest Italy (= Grammars and Sketches of the World’s Languages. Vol. 19). Brill, Leiden 2023.

Dialèt piemontèis Alba, Langhe e Roé: Primo Culasso, Silvio Viberti, Rastlèiře. Vocabolari d’Ařba, Langa e Roé, Gribaudo, Savian 2003; Lissandria: Sergi Garuss, Vocabolari e gramàtica do Lissandren, ULALP, Lissandria 2003; Ast: Giancarlo Musso, Gramática astësan-a, Gioventura Piemontèisa, Ast 2004; Bielèis: Piemontèis ëd Biela. Abecedare, gramàtica e sintassi, literatura, glossare, Ël Sol ëd j’Alp, Borian-a 2000; Canavèis ossidental: Lotte Zörner, I dialetti canavesani di Cuorgné, Forno e dintorni, CORSAC, Corgnè 1998; Vërsèj: Dino Serazzi, Nino Carlone, Vocabolario vercellese, Vërsèj 1997

Studi sientìfich Gianrenzo P. Clivio, Storia linguistica e dialettologia piemontese, Ca dë Studi Piemontèis, Turin 1976; Rëscontr anternassional dë studi an sla lenga e la literatura piemontèisa, tnusse an Alba, Quinsnè, Turin e Ivrèja, publicà j'at dal III a col ch'a fa VIII (1986-1991) e da col ch'a fa X a col ch'a fa XV (1993-1998); Convegno internazionale sulla lingua e la letteratura del Piemonte, tnù a Vërsèj dël 1997 e 2000, at publicà da VercelliViva, Vërsèj; Gaetano Berruto, Piemonte e Valle d’Aosta, an Manlio Cortellazzo (soagnà da), Profilo dei dialetti italiani, 1, Pacini, Pisa 1974

Atlant lenghìstich Atlante linguistico ed etnografico dell’Italia e della Svizzera meridionale (AIS); Atlante Linguistico Italiano (ALI); Atlante Linguistico ed Etnografico del Piemonte Occidentale (ALEPO)

Literatura an piemontèis Gianrenzo P. Clivio, Profilo di storia della letteratura in piemontese, Ca dë Studi Piemontèis, Turin 2002; Giuliano Gasca Queirazza, Gianrenzo P. Clivio, Dario Pasero, La letteratura in piemontese. Dalle origini al Settecento, Ca dë Studi Piemontèis, Turin 2003; Gianrenzo P. Clivio, Dario Pasero, La letteratura in piemontese. Dalla stagione giacobina alla fine dell’Ottocento, Ca dë Studi Piemontèis, Turin 2004; Renzo Gandolfo, Camillo Brero, Giuseppe Pacotto, La letteratura in piemontese dalle origini al Risorgimento, Casanova, Turin 1967; Renzo Gandolfo, Camillo Brero, La letteratura in piemontese dal Risorgimento ai giorni nostri, Ca dë Studi Piemontèis, Turin 1972; Camillo Brero, Storia della letteratura piemontese, 3 volum, Piemonte in bancarella, Turin 1981-1983; Giovanni Tesio, Albina Malerba, Poeti in piemontese del Novecento, Ca dë Studi Piemontèis, Turin 1990.

Canson popolar Costantino Nigra, Canti popolari del Piemonte, Einaudi, Turin 1974 (Loescher, Turin 1888); Roberto Leydi (soagnà da), Canzoni popolari del Piemonte. La raccolta inedita di Leone Sinigaglia, Diakronia, Vigévan 1998

Vardé sì n'artìcol dla Wikipedia piemontèisa an sla preservassion dle lenghe.

• Còdes ISO 639-3: pms
  

• Dissionari
• Dissionari dla lenga alman-a e piemontèisa
• Lista postal për ciaciaré an piemontèis e ant sël piemontèis

Na tradussion dla Bibia cristian-a an lenga piemontèisa as la peul lege ambelessì. Vardé j'introdussion ch'a conten na presentassion e soe caraterìstiche.

• https://wikisource.org/wiki/La_Bibia_piemontèisa

• http://www.sil.org/iso639-3/documentation.asp?id=pms

• Wikimedia Commons a conten figure o àutri archivi su Lenga piemontèisa