Books by Angeliki Tzavara
Ο τόμος αυτός αποτελεί συνέχεια του ερευνητικού προγράμματος έκδοσης των αποβιωτήριων πράξεων Ελλ... more Ο τόμος αυτός αποτελεί συνέχεια του ερευνητικού προγράμματος έκδοσης των αποβιωτήριων πράξεων Ελλήνων από τα αρχεία των ενοριών του Castello, όπου όπως είναι γνωστό από την ιστορική έρευνα κατοικούσαν πολυάριθμοι Έλληνες και άτομα ελληνικής καταγωγής. Έχει αναφερθεί στις προηγούμενες εκδόσεις αποβιωτήριων πράξεων η σπουδαιότητα του πρωτογενούς αυτού υλικού για την ελληνική παρουσία στη Βενετία. Προσφέρει όχι μόνον ονόματα Ελλήνων που κατοικούσαν στη Βενετία, δηλαδή ποσοτικές πληροφορίες, αλλά ανθρωπολογικά στοιχεία για τον ελληνικό πληθυσμό επίσης, καθώς περιλαμβάνει τόσο τους ορθόδοξους, όσο και τους ρωμαιοκαθολικούς Έλληνες, με αναφορά στους συζύγους και τους συγγενείς τους, δηλαδή στην οικογενειακή τους κατάσταση, παράλληλα με την αναγραφή του επαγγέλματος που ασκούσαν στη ζωή τους, αλλά και τον τόπο καταγωγής τους, οπωσδήποτε την αιτία θανάτου τους και την πιθανολογούμενη ηλικία τους. Στην παρούσα έκδοση δημοσιεύονται οι αποβιωτήριες πράξεις Ελλήνων και συγγενών τους α) από το αρχείο της ενορίας του ναού του San Giovanni in Bragora, στο πρώτο μέρος του βιβλίου και β) από το αρχείο του ναού του San Biagio στο δεύτερο.
1. San Giovanni in Bragora: Τα βιβλία αποβιωτήριων πράξεων του ναού του San Giovanni in Bragora ανέρχονται σε 21 και καλύπτουν την χρονική περίοδο 1571-1806, με ένα χρονικό κενό μεταξύ 11 Νοεμβρίου 1572 και 5 Φεβρουαρίου 1584. Μέχρι πρόσφατα τα βιβλία θανάτων φυλάσσονταν στο ναό, αλλά σήμερα βρίσκονται στο αρχείο του Πατριαρχείου της Βενετίας. Είναι τοποθετημένα σε 3 θήκες: α) τα βιβλία 1-13 στη θήκη 64, β) τα βιβλία 14-19 στη θήκη 65 και γ) τα βιβλία 20-21 στη θήκη 66. Οι αποβιωτήριες πράξεις είναι καταχωρημένες με χρονολογική σειρά στο πρώτο βιβλίο, όπως και στα βιβλία 12-21, ενώ στα βιβλία 2-11 καταγράφονται με αλφαβητική σειρά, σύμφωνα με τα ονόματα (και όχι τα επώνυμα) των αποθανόντων και με χρονολογική σειρά κάτω από κάθε «γράμμα». Τα βιβλία έχουν τη μορφή ευρετηρίου, οι άκρες δηλαδή των φύλλων είναι κομμένες σε αντιστοιχία με τα γράμματα της λατινικής αλφαβήτου. Αποδελτιώθηκαν συνολικά 1006 αποβιωτήριες πράξεις Ελλήνων και συγγενών τους, που απεβίωσαν σην ενορία του San Giovanni in Bragora κατά την περίοδο 1571-1805.
2. San Biagio: Ο ναός του San Biagio συνδέεται με την ελληνική παρουσία στη Βενετία. Κατά τη διάρκεια του 15ου αιώνα ένα παρεκκλήσι του ναού αυτού είχε παραχωρηθεί στους Έλληνες της Βενετίας για να εκκλησιάζονται. Υπήρξε επίσης η έδρα της αδελφότητας του Αγίου Νικολάου που ιδρύθηκε το 1498, πριν δηλαδή την κατασκευή του ναού του Αγίου Γεωργίου των Ελλήνων στο Campo dei Greci (οικοδόμηση 1536-1577), οπότε και εγκαταλήφθηκε από τους Έλληνες. Με την προσάρτηση του Βένετο στο Ιταλικό κράτος, τo 1866, ο ναός περιήλθε στο ιταλικό Πολεμικό Ναυτικό (Marina militare) και από το 1991 ανήκει στο Ιστορικό Ναυτικό Μουσείο (Museo Storico Navale) της πόλης. Το αρχείο του ναού του San Biagio ενσωματώθηκε στο αρχείο της ενορίας του San Martino και φυλλάσεται σήμερα στο αρχείο του Πατριαρχείου της Βενετίας. Στη θήκη «Morti» βρίσκονται 15 βιβλία αποβιωτήριων πράξεων (σύμφωνα με την παλαιά καταλογογράφηση). Με τη νέα καταλογογράφηση, έξι από τα βιβλία ανήκουν στην ενορία του San Martino. Αυτό διευκρινίσθηκε με την ταύτιση που έγινε από τους αρχειονόμους και που βασίστηκε στα Νεκρολόγια. Σε αυτά τα οποία όμως έχουν παραμείνει στη θήκη, θα αναφερθούμε παρακάτω. Ένα από τα άλλα 9 βιβλία ανήκει, χωρίς αμφιβολία, στην ενορία του San Pietro di Castello, σύμφωνα με προσωπική μου ταύτιση με βάση την γραφή, αλλά και την περιοχή, τις γειτονιές, όπου κατοικούσαν οι θανόντες, καθώς και άλλα επί μέρους στοιχεία. Το βιβλίο αυτό καλύπτει εν μέρει το χρονικό κενό στα βιβλία αποβιωτήριων πράξεων του San Pietro.
Στα προαναφερθέντα βιβλία θα πρέπει να προστεθεί και ένα απόσπασμα, που ανακάλυψα ένθετο στο δεύτερο βιβλίο θανάτων του ναού του San Martino και το ταύτισα με βιβλίο του ναού του San Biagio για τους εξής λόγους: α) ήταν ένθετο και όχι δεμένο με το υπόλοιπο βιβλίο, β) πρόκειται για καταγραφές σε χρονολογική σειρά, ενώ το υπόλοιπο βιβλίο έχει τη μορφή ευρετηρίου (αλφαβητική σειρά), γ) πολλά ονόματα που περιέχονται σε αυτό βρίσκονται και στο πρώτο βιβλίο θανάτων του ναού του San Biagio, όπως για παράδειγμα ο Zorzi Libanà και η Isabetta, θυγατέρα του Manoli, greco, δ) όπου αναφέρεται η κατοικία, αυτή ταυτίζεται με σπίτια της ενορίας του San Biagio, όπως τα σπίτια του Benetto Dolfin ή της οικογένειας Bernardo. O αριθμός των αποβιωτήριων πράξεων που αποδελτιώθηκαν ανέρχεται σε 288, για την περίοδο 1556-1806.
Γενικές παρατηρήσεις για τις αποβιωτήριες πράξεις των δύο ενοριών: Οι αποβιωτήριες πράξεις των δύο ενοριών καλύπτουν συνολικά την περίοδο 250 ετών. Στις πράξεις αναφέρονται: το όνομα του θανόντος, το πατρώνυμο ή το όνομα του συζύγου στην περίπτωση γυναικών, η καταγωγή του νεκρού ή η καταγωγή του πατέρα ή του συζύγου του και σπανιότερα το επάγγελμα. Αναφέρονται επίσης: η ηλικία του θανόντος κατά την ημέρα του θανάτου του, τα αίτια θανάτου, ενδεχομένως η διάρκεια της ασθένειας, καθώς και η άδεια ταφής, με ή χωρίς την υπογραφή του υπευθύνου. Στις πράξεις θανάτου του ναού του San Biagio συγκεκριμένα, συχνά σημειώνεται και ο τόπος κατοικίας του θανόντος. Από τις αρχές του 17ου αιώνα εμφανίζεται η αναφορά στο όνομα του νοσηλεύσαντος ιατρού ή της μαίας, στην περίπτωση νεογέννητων παιδιών. Από τα μέσα του ίδιου αιώνα σημειώνονται επίσης: ο αριθμός των ιερέων που τέλεσαν την κηδεία, ο χώρος ταφής του νεκρού, καθώς και το όνομα εκείνου που θα αναλάμβανε την ταφή και τη σχέση του προς τον θανόντα. Το δεύτερο μισό του 17ου και κατα τη διάρκεια του 18ου αιώνα, σε περίπτωση αιφνίδιου ή βίαιου θανάτου και ατυχήματος, η άδεια ταφής χορηγείται από τους Signori di Notte al Criminal.
Εκτός από τα βιβλία θανάτων στα αρχεία των δύο υπό εξέταση ναών, σε ορισμένες περιπτώσεις συμβουλεύτηκα τα Νεκρολόγια, όπου τα βιβλία θανάτων ήταν σε κακή κατάσταση ή η γραφή ήταν δυσανάγνωστη. Πρόκειται για τα βιβλία καταγραφής πράξεων θανάτων, που τηρούσαν οι βενετικές αρχές και όπου γινόταν ημερίσια καταγραφή των θανάτων όλων των ενοριών. Κάθε βιβλίο αντιστοιχεί συνήθως σε ένα έτος, εκτός από τις περιόδους επιδημίας της πανούκλας, όπου υπάρχουν περισσότερα από ένα βιβλία ετησίως. Τα βιβλία αυτά περιέχουν λιγότερες πληροφορίες, σε σχέση τις πράξεις που καταγράφονται στα βιβλία των ενοριών, ενώ συχνά σημειώνονται παραναγνώσεις στις καταγραφές των ονομάτων. Σε μερικές μάλιστα περιπτώσεις αιφνίδιων θανάτων, ο γραφέας σχεδίασε στο περιθώριο την αιτία θανάτου, όπως για παράδειγμα στην περίπτωση ενός παιδιού που έπεσε από τη στέγη του σπιτιού του (βλέπε εξώφυλλο). Τα Νεκρολόγια φυλλάσονται στο Κρατικό Αρχείο της Βενετίας, στη σειρά Provveditori e sopraprovveditori alla Sanità.
Αξίζει να σημειωθεί ο μεγάλος αριθμός πράξεων θανάτου μοναχών στο αρχείο του ναού του San Giovanni in Bragora. Πρόκειται για ελληνικής καταγωγής μοναχές, που είχαν αποσυρθεί στη μονή του Αγίου Γεωργίου των Ελλήνων, καθώς και στη ρωμαιοκαθολική μονή του Santo Sepolcro. Πολλοί από τους θανόντες που καταγράφονται στα αρχεία και των δύο ναών επίσης, ήταν galeoti di libertà ή galeoti condannati, δηλαδή ελεύθεροι εργαζόμενοι ή καταδικασμένοι να υπηρετούν στις γαλέρες της Γαληνοτάτης. Αυτοί δεν ήταν δηλαδή, στην πλειοψηφία τους, μόνιμοι κάτοικοι Βενετίας, απλώς ο θάνατός τους καταγράφεται στην ενορία όπου πέθαναν.
Οι δυσκολίες που παρουσιάζει η ταύτιση των ονομάτων Ελλήνων και μελών των οικογενειών τους είναι γνωστές. Από το σύνολο των χιλιάδων ονομάτων που αναφέρονται στις παραπάνω πηγές αποδελτιώθηκαν: α) τα ονόματα που συνοδεύονται από την ένδειξη Έλληνας, Κρητικός, Κύπριος, Κεφαλονίτης, Κερκυραίος κ.λπ. ή από τον τόπο καταγωγής: da Candia, da Cipro, da Corfù, da Santa Maura, κλπ. β) τα σαφώς ελληνικά ονόματα και επώνυμα, π.χ. Dimitri, Manoli, Stamati, Corafà, Murmuri, Scordilli, γ) τα ονόματα των ελληνίδων μοναχών και δ) τα ονόματα όσων τάφηκαν στο ελληνικό κοιμητήριο. Και σε αυτήν την περίπτωση πολύτιμη, είναι η συνεξέταση άλλων πηγών που αφορούν την ελληνική παρουσία στη Βενετία, όπως τα μητρώα και τα ληξιαρχικά βιβλία της ελληνικής αδελφότητας, καθώς και οι κατάλογοι ονομάτων των ελλήνων σπουδαστών, που είχαν εγγραφεί στο πανεπιστήμιο της Πάντοβας. Πολλές φορές τα παραπάνω κριτήρια δεν επαρκούν για την ταύτιση των ονομάτων Ελλήνων και συγγενών τους και για το λόγο αυτό είναι πιθανό κάποια να μην έχουν περιληφθεί στην παρούσα έκδοση.
Papers by Angeliki Tzavara
Lepanto entrò a far parte dei territori di Venezia nel 1407 e rimase nel suo dominio fino al 1499... more Lepanto entrò a far parte dei territori di Venezia nel 1407 e rimase nel suo dominio fino al 1499, quando fu conquistata dagli Ottomani. 1 L'interesse di Venezia per Lepanto si intensifica a partire dal 1444, come risulta dalle fonti archivistiche. 2 Vari documenti e regesti relativi a Lepanto sono stati pubblicati da C. Sathas e da N. Iorga, ma anche da Fr. Thiriet e da G. Ploumidis, come anche nella serie Acta Albaniae veneta. 3 Si tratta di deliberazioni delle varie magistrature veneziane, soprattutto del Senato, molte delle quali rimangono tuttora inedite.
ΑΓΓΕΛΙΚΗ ΤζΑβΑΡΑ H κατοχή αμπελιών και η παραγωγή μούστου στην περιοχή της Μεθώνης: Το παράδειγμα... more ΑΓΓΕΛΙΚΗ ΤζΑβΑΡΑ H κατοχή αμπελιών και η παραγωγή μούστου στην περιοχή της Μεθώνης: Το παράδειγμα της οικογένειας Polini (14ος-15ος αι.) Η ΜΕΘΩΝΗ ΗΤΑΝ ΣΗΜΑΝΤΙΚΟ ΚΕΝΤΡΟ του βενετικού διαμετακομιστικού εμπορίου. Υποχρεωτικός σταθμός για τις γαλέρες που κατευθύνονταν στη βενετία προερχόμενες από την ανατολική Μεσόγειο, η Μεθώνη ήταν ο χώρος όπου γίνονταν το φόρτωμα και το ξεφόρτωμα καθώς και η αποθήκευση των εμπορευμάτων. 1 Όμως η Μεθώνη συμμετείχε στο διεθνές εμπόριο και με τα προϊόντα που παράγονταν στην περιοχή της όπως το μετάξι, μια βαφική ουσία (grana), και το κρασί. Αυτά είναι τα μόνα τρία εμπορεύματα στα οποία αναφέρεται ένα βενετικό εμπορικό εγχειρίδιο του δεύτερου μισού του 14ου αι. ή των αρχών του 15ου αιώνα. 2 Το τοπικό κρασί παραγόταν από μούστο που προερχόταν από τα αμπέλια της Μεθώνης και της ευρύτερης περιοχής της. 3 Πολλοί βενετοί, κυρίως αυτοί που ήταν εγκατεστημένοι στη Μεθώνη, αλλά και άλλοι που ζούσαν στη βενετία και κατείχαν αμπέλια στη περιοχή. 1. Doris Stöckly, Le système de l'Incanto des galères du marché à Venise (fin XIIIe-milieu XVe siècle), Leiden-New York-Köln 1995, σσ. 101-152. Για τη βενετοκρατούμενη Μεθώνη, βλ. Christine Hodgetts, The Colonies of Coron and Modon under Venetian Administration, 1204-1400, αδημ. διδακτ. διατριβή, Πανεπιστήμιο Λονδίνου 1974. 2. Tarifa zoè noticia dy pexi e mexure di luogi e tere che s'adovra marcadantia per el mondo, έκδ. R. Cessi -G. Orlandini, βενετία 1925. 3. Για τα αμπέλια και την παραγωγή μούστου και κρασιού στη δυτική λατινοκρατούμενη Πελοπόννησο, βλ. Αγγελική Πανοπούλου -Κωνσταντίνα Παπακοσμά, «Vinee et vinum. Αμπελοκαλλιέργεια και παραγωγή κρασιού στη δυτική Πελοπόννησο (13ος-15ος)», Οἶνον ἱστορῶ. Αμπελοοινική ιστορία και αρχαιολογία της ΒΔ Πελοποννήσου, Αθήνα 2001, σσ. 109-124 και Hodgetts, The Colonies of Coron and Modon, σσ. 401-403, 405-409. Η ΚΑΤΟΧΗ ΑΜΠΕΛΙΩΝ ΚΑΙ Η ΠΑΡΑΓΩΓΗ ΜΟΥΣΤΟΥ ΣΤΗΝ ΠΕΡΙΟΧΗ ΤΗΣ ΜΕΘΩΝΗΣ | 67
Uploads
Books by Angeliki Tzavara
1. San Giovanni in Bragora: Τα βιβλία αποβιωτήριων πράξεων του ναού του San Giovanni in Bragora ανέρχονται σε 21 και καλύπτουν την χρονική περίοδο 1571-1806, με ένα χρονικό κενό μεταξύ 11 Νοεμβρίου 1572 και 5 Φεβρουαρίου 1584. Μέχρι πρόσφατα τα βιβλία θανάτων φυλάσσονταν στο ναό, αλλά σήμερα βρίσκονται στο αρχείο του Πατριαρχείου της Βενετίας. Είναι τοποθετημένα σε 3 θήκες: α) τα βιβλία 1-13 στη θήκη 64, β) τα βιβλία 14-19 στη θήκη 65 και γ) τα βιβλία 20-21 στη θήκη 66. Οι αποβιωτήριες πράξεις είναι καταχωρημένες με χρονολογική σειρά στο πρώτο βιβλίο, όπως και στα βιβλία 12-21, ενώ στα βιβλία 2-11 καταγράφονται με αλφαβητική σειρά, σύμφωνα με τα ονόματα (και όχι τα επώνυμα) των αποθανόντων και με χρονολογική σειρά κάτω από κάθε «γράμμα». Τα βιβλία έχουν τη μορφή ευρετηρίου, οι άκρες δηλαδή των φύλλων είναι κομμένες σε αντιστοιχία με τα γράμματα της λατινικής αλφαβήτου. Αποδελτιώθηκαν συνολικά 1006 αποβιωτήριες πράξεις Ελλήνων και συγγενών τους, που απεβίωσαν σην ενορία του San Giovanni in Bragora κατά την περίοδο 1571-1805.
2. San Biagio: Ο ναός του San Biagio συνδέεται με την ελληνική παρουσία στη Βενετία. Κατά τη διάρκεια του 15ου αιώνα ένα παρεκκλήσι του ναού αυτού είχε παραχωρηθεί στους Έλληνες της Βενετίας για να εκκλησιάζονται. Υπήρξε επίσης η έδρα της αδελφότητας του Αγίου Νικολάου που ιδρύθηκε το 1498, πριν δηλαδή την κατασκευή του ναού του Αγίου Γεωργίου των Ελλήνων στο Campo dei Greci (οικοδόμηση 1536-1577), οπότε και εγκαταλήφθηκε από τους Έλληνες. Με την προσάρτηση του Βένετο στο Ιταλικό κράτος, τo 1866, ο ναός περιήλθε στο ιταλικό Πολεμικό Ναυτικό (Marina militare) και από το 1991 ανήκει στο Ιστορικό Ναυτικό Μουσείο (Museo Storico Navale) της πόλης. Το αρχείο του ναού του San Biagio ενσωματώθηκε στο αρχείο της ενορίας του San Martino και φυλλάσεται σήμερα στο αρχείο του Πατριαρχείου της Βενετίας. Στη θήκη «Morti» βρίσκονται 15 βιβλία αποβιωτήριων πράξεων (σύμφωνα με την παλαιά καταλογογράφηση). Με τη νέα καταλογογράφηση, έξι από τα βιβλία ανήκουν στην ενορία του San Martino. Αυτό διευκρινίσθηκε με την ταύτιση που έγινε από τους αρχειονόμους και που βασίστηκε στα Νεκρολόγια. Σε αυτά τα οποία όμως έχουν παραμείνει στη θήκη, θα αναφερθούμε παρακάτω. Ένα από τα άλλα 9 βιβλία ανήκει, χωρίς αμφιβολία, στην ενορία του San Pietro di Castello, σύμφωνα με προσωπική μου ταύτιση με βάση την γραφή, αλλά και την περιοχή, τις γειτονιές, όπου κατοικούσαν οι θανόντες, καθώς και άλλα επί μέρους στοιχεία. Το βιβλίο αυτό καλύπτει εν μέρει το χρονικό κενό στα βιβλία αποβιωτήριων πράξεων του San Pietro.
Στα προαναφερθέντα βιβλία θα πρέπει να προστεθεί και ένα απόσπασμα, που ανακάλυψα ένθετο στο δεύτερο βιβλίο θανάτων του ναού του San Martino και το ταύτισα με βιβλίο του ναού του San Biagio για τους εξής λόγους: α) ήταν ένθετο και όχι δεμένο με το υπόλοιπο βιβλίο, β) πρόκειται για καταγραφές σε χρονολογική σειρά, ενώ το υπόλοιπο βιβλίο έχει τη μορφή ευρετηρίου (αλφαβητική σειρά), γ) πολλά ονόματα που περιέχονται σε αυτό βρίσκονται και στο πρώτο βιβλίο θανάτων του ναού του San Biagio, όπως για παράδειγμα ο Zorzi Libanà και η Isabetta, θυγατέρα του Manoli, greco, δ) όπου αναφέρεται η κατοικία, αυτή ταυτίζεται με σπίτια της ενορίας του San Biagio, όπως τα σπίτια του Benetto Dolfin ή της οικογένειας Bernardo. O αριθμός των αποβιωτήριων πράξεων που αποδελτιώθηκαν ανέρχεται σε 288, για την περίοδο 1556-1806.
Γενικές παρατηρήσεις για τις αποβιωτήριες πράξεις των δύο ενοριών: Οι αποβιωτήριες πράξεις των δύο ενοριών καλύπτουν συνολικά την περίοδο 250 ετών. Στις πράξεις αναφέρονται: το όνομα του θανόντος, το πατρώνυμο ή το όνομα του συζύγου στην περίπτωση γυναικών, η καταγωγή του νεκρού ή η καταγωγή του πατέρα ή του συζύγου του και σπανιότερα το επάγγελμα. Αναφέρονται επίσης: η ηλικία του θανόντος κατά την ημέρα του θανάτου του, τα αίτια θανάτου, ενδεχομένως η διάρκεια της ασθένειας, καθώς και η άδεια ταφής, με ή χωρίς την υπογραφή του υπευθύνου. Στις πράξεις θανάτου του ναού του San Biagio συγκεκριμένα, συχνά σημειώνεται και ο τόπος κατοικίας του θανόντος. Από τις αρχές του 17ου αιώνα εμφανίζεται η αναφορά στο όνομα του νοσηλεύσαντος ιατρού ή της μαίας, στην περίπτωση νεογέννητων παιδιών. Από τα μέσα του ίδιου αιώνα σημειώνονται επίσης: ο αριθμός των ιερέων που τέλεσαν την κηδεία, ο χώρος ταφής του νεκρού, καθώς και το όνομα εκείνου που θα αναλάμβανε την ταφή και τη σχέση του προς τον θανόντα. Το δεύτερο μισό του 17ου και κατα τη διάρκεια του 18ου αιώνα, σε περίπτωση αιφνίδιου ή βίαιου θανάτου και ατυχήματος, η άδεια ταφής χορηγείται από τους Signori di Notte al Criminal.
Εκτός από τα βιβλία θανάτων στα αρχεία των δύο υπό εξέταση ναών, σε ορισμένες περιπτώσεις συμβουλεύτηκα τα Νεκρολόγια, όπου τα βιβλία θανάτων ήταν σε κακή κατάσταση ή η γραφή ήταν δυσανάγνωστη. Πρόκειται για τα βιβλία καταγραφής πράξεων θανάτων, που τηρούσαν οι βενετικές αρχές και όπου γινόταν ημερίσια καταγραφή των θανάτων όλων των ενοριών. Κάθε βιβλίο αντιστοιχεί συνήθως σε ένα έτος, εκτός από τις περιόδους επιδημίας της πανούκλας, όπου υπάρχουν περισσότερα από ένα βιβλία ετησίως. Τα βιβλία αυτά περιέχουν λιγότερες πληροφορίες, σε σχέση τις πράξεις που καταγράφονται στα βιβλία των ενοριών, ενώ συχνά σημειώνονται παραναγνώσεις στις καταγραφές των ονομάτων. Σε μερικές μάλιστα περιπτώσεις αιφνίδιων θανάτων, ο γραφέας σχεδίασε στο περιθώριο την αιτία θανάτου, όπως για παράδειγμα στην περίπτωση ενός παιδιού που έπεσε από τη στέγη του σπιτιού του (βλέπε εξώφυλλο). Τα Νεκρολόγια φυλλάσονται στο Κρατικό Αρχείο της Βενετίας, στη σειρά Provveditori e sopraprovveditori alla Sanità.
Αξίζει να σημειωθεί ο μεγάλος αριθμός πράξεων θανάτου μοναχών στο αρχείο του ναού του San Giovanni in Bragora. Πρόκειται για ελληνικής καταγωγής μοναχές, που είχαν αποσυρθεί στη μονή του Αγίου Γεωργίου των Ελλήνων, καθώς και στη ρωμαιοκαθολική μονή του Santo Sepolcro. Πολλοί από τους θανόντες που καταγράφονται στα αρχεία και των δύο ναών επίσης, ήταν galeoti di libertà ή galeoti condannati, δηλαδή ελεύθεροι εργαζόμενοι ή καταδικασμένοι να υπηρετούν στις γαλέρες της Γαληνοτάτης. Αυτοί δεν ήταν δηλαδή, στην πλειοψηφία τους, μόνιμοι κάτοικοι Βενετίας, απλώς ο θάνατός τους καταγράφεται στην ενορία όπου πέθαναν.
Οι δυσκολίες που παρουσιάζει η ταύτιση των ονομάτων Ελλήνων και μελών των οικογενειών τους είναι γνωστές. Από το σύνολο των χιλιάδων ονομάτων που αναφέρονται στις παραπάνω πηγές αποδελτιώθηκαν: α) τα ονόματα που συνοδεύονται από την ένδειξη Έλληνας, Κρητικός, Κύπριος, Κεφαλονίτης, Κερκυραίος κ.λπ. ή από τον τόπο καταγωγής: da Candia, da Cipro, da Corfù, da Santa Maura, κλπ. β) τα σαφώς ελληνικά ονόματα και επώνυμα, π.χ. Dimitri, Manoli, Stamati, Corafà, Murmuri, Scordilli, γ) τα ονόματα των ελληνίδων μοναχών και δ) τα ονόματα όσων τάφηκαν στο ελληνικό κοιμητήριο. Και σε αυτήν την περίπτωση πολύτιμη, είναι η συνεξέταση άλλων πηγών που αφορούν την ελληνική παρουσία στη Βενετία, όπως τα μητρώα και τα ληξιαρχικά βιβλία της ελληνικής αδελφότητας, καθώς και οι κατάλογοι ονομάτων των ελλήνων σπουδαστών, που είχαν εγγραφεί στο πανεπιστήμιο της Πάντοβας. Πολλές φορές τα παραπάνω κριτήρια δεν επαρκούν για την ταύτιση των ονομάτων Ελλήνων και συγγενών τους και για το λόγο αυτό είναι πιθανό κάποια να μην έχουν περιληφθεί στην παρούσα έκδοση.
Papers by Angeliki Tzavara
1. San Giovanni in Bragora: Τα βιβλία αποβιωτήριων πράξεων του ναού του San Giovanni in Bragora ανέρχονται σε 21 και καλύπτουν την χρονική περίοδο 1571-1806, με ένα χρονικό κενό μεταξύ 11 Νοεμβρίου 1572 και 5 Φεβρουαρίου 1584. Μέχρι πρόσφατα τα βιβλία θανάτων φυλάσσονταν στο ναό, αλλά σήμερα βρίσκονται στο αρχείο του Πατριαρχείου της Βενετίας. Είναι τοποθετημένα σε 3 θήκες: α) τα βιβλία 1-13 στη θήκη 64, β) τα βιβλία 14-19 στη θήκη 65 και γ) τα βιβλία 20-21 στη θήκη 66. Οι αποβιωτήριες πράξεις είναι καταχωρημένες με χρονολογική σειρά στο πρώτο βιβλίο, όπως και στα βιβλία 12-21, ενώ στα βιβλία 2-11 καταγράφονται με αλφαβητική σειρά, σύμφωνα με τα ονόματα (και όχι τα επώνυμα) των αποθανόντων και με χρονολογική σειρά κάτω από κάθε «γράμμα». Τα βιβλία έχουν τη μορφή ευρετηρίου, οι άκρες δηλαδή των φύλλων είναι κομμένες σε αντιστοιχία με τα γράμματα της λατινικής αλφαβήτου. Αποδελτιώθηκαν συνολικά 1006 αποβιωτήριες πράξεις Ελλήνων και συγγενών τους, που απεβίωσαν σην ενορία του San Giovanni in Bragora κατά την περίοδο 1571-1805.
2. San Biagio: Ο ναός του San Biagio συνδέεται με την ελληνική παρουσία στη Βενετία. Κατά τη διάρκεια του 15ου αιώνα ένα παρεκκλήσι του ναού αυτού είχε παραχωρηθεί στους Έλληνες της Βενετίας για να εκκλησιάζονται. Υπήρξε επίσης η έδρα της αδελφότητας του Αγίου Νικολάου που ιδρύθηκε το 1498, πριν δηλαδή την κατασκευή του ναού του Αγίου Γεωργίου των Ελλήνων στο Campo dei Greci (οικοδόμηση 1536-1577), οπότε και εγκαταλήφθηκε από τους Έλληνες. Με την προσάρτηση του Βένετο στο Ιταλικό κράτος, τo 1866, ο ναός περιήλθε στο ιταλικό Πολεμικό Ναυτικό (Marina militare) και από το 1991 ανήκει στο Ιστορικό Ναυτικό Μουσείο (Museo Storico Navale) της πόλης. Το αρχείο του ναού του San Biagio ενσωματώθηκε στο αρχείο της ενορίας του San Martino και φυλλάσεται σήμερα στο αρχείο του Πατριαρχείου της Βενετίας. Στη θήκη «Morti» βρίσκονται 15 βιβλία αποβιωτήριων πράξεων (σύμφωνα με την παλαιά καταλογογράφηση). Με τη νέα καταλογογράφηση, έξι από τα βιβλία ανήκουν στην ενορία του San Martino. Αυτό διευκρινίσθηκε με την ταύτιση που έγινε από τους αρχειονόμους και που βασίστηκε στα Νεκρολόγια. Σε αυτά τα οποία όμως έχουν παραμείνει στη θήκη, θα αναφερθούμε παρακάτω. Ένα από τα άλλα 9 βιβλία ανήκει, χωρίς αμφιβολία, στην ενορία του San Pietro di Castello, σύμφωνα με προσωπική μου ταύτιση με βάση την γραφή, αλλά και την περιοχή, τις γειτονιές, όπου κατοικούσαν οι θανόντες, καθώς και άλλα επί μέρους στοιχεία. Το βιβλίο αυτό καλύπτει εν μέρει το χρονικό κενό στα βιβλία αποβιωτήριων πράξεων του San Pietro.
Στα προαναφερθέντα βιβλία θα πρέπει να προστεθεί και ένα απόσπασμα, που ανακάλυψα ένθετο στο δεύτερο βιβλίο θανάτων του ναού του San Martino και το ταύτισα με βιβλίο του ναού του San Biagio για τους εξής λόγους: α) ήταν ένθετο και όχι δεμένο με το υπόλοιπο βιβλίο, β) πρόκειται για καταγραφές σε χρονολογική σειρά, ενώ το υπόλοιπο βιβλίο έχει τη μορφή ευρετηρίου (αλφαβητική σειρά), γ) πολλά ονόματα που περιέχονται σε αυτό βρίσκονται και στο πρώτο βιβλίο θανάτων του ναού του San Biagio, όπως για παράδειγμα ο Zorzi Libanà και η Isabetta, θυγατέρα του Manoli, greco, δ) όπου αναφέρεται η κατοικία, αυτή ταυτίζεται με σπίτια της ενορίας του San Biagio, όπως τα σπίτια του Benetto Dolfin ή της οικογένειας Bernardo. O αριθμός των αποβιωτήριων πράξεων που αποδελτιώθηκαν ανέρχεται σε 288, για την περίοδο 1556-1806.
Γενικές παρατηρήσεις για τις αποβιωτήριες πράξεις των δύο ενοριών: Οι αποβιωτήριες πράξεις των δύο ενοριών καλύπτουν συνολικά την περίοδο 250 ετών. Στις πράξεις αναφέρονται: το όνομα του θανόντος, το πατρώνυμο ή το όνομα του συζύγου στην περίπτωση γυναικών, η καταγωγή του νεκρού ή η καταγωγή του πατέρα ή του συζύγου του και σπανιότερα το επάγγελμα. Αναφέρονται επίσης: η ηλικία του θανόντος κατά την ημέρα του θανάτου του, τα αίτια θανάτου, ενδεχομένως η διάρκεια της ασθένειας, καθώς και η άδεια ταφής, με ή χωρίς την υπογραφή του υπευθύνου. Στις πράξεις θανάτου του ναού του San Biagio συγκεκριμένα, συχνά σημειώνεται και ο τόπος κατοικίας του θανόντος. Από τις αρχές του 17ου αιώνα εμφανίζεται η αναφορά στο όνομα του νοσηλεύσαντος ιατρού ή της μαίας, στην περίπτωση νεογέννητων παιδιών. Από τα μέσα του ίδιου αιώνα σημειώνονται επίσης: ο αριθμός των ιερέων που τέλεσαν την κηδεία, ο χώρος ταφής του νεκρού, καθώς και το όνομα εκείνου που θα αναλάμβανε την ταφή και τη σχέση του προς τον θανόντα. Το δεύτερο μισό του 17ου και κατα τη διάρκεια του 18ου αιώνα, σε περίπτωση αιφνίδιου ή βίαιου θανάτου και ατυχήματος, η άδεια ταφής χορηγείται από τους Signori di Notte al Criminal.
Εκτός από τα βιβλία θανάτων στα αρχεία των δύο υπό εξέταση ναών, σε ορισμένες περιπτώσεις συμβουλεύτηκα τα Νεκρολόγια, όπου τα βιβλία θανάτων ήταν σε κακή κατάσταση ή η γραφή ήταν δυσανάγνωστη. Πρόκειται για τα βιβλία καταγραφής πράξεων θανάτων, που τηρούσαν οι βενετικές αρχές και όπου γινόταν ημερίσια καταγραφή των θανάτων όλων των ενοριών. Κάθε βιβλίο αντιστοιχεί συνήθως σε ένα έτος, εκτός από τις περιόδους επιδημίας της πανούκλας, όπου υπάρχουν περισσότερα από ένα βιβλία ετησίως. Τα βιβλία αυτά περιέχουν λιγότερες πληροφορίες, σε σχέση τις πράξεις που καταγράφονται στα βιβλία των ενοριών, ενώ συχνά σημειώνονται παραναγνώσεις στις καταγραφές των ονομάτων. Σε μερικές μάλιστα περιπτώσεις αιφνίδιων θανάτων, ο γραφέας σχεδίασε στο περιθώριο την αιτία θανάτου, όπως για παράδειγμα στην περίπτωση ενός παιδιού που έπεσε από τη στέγη του σπιτιού του (βλέπε εξώφυλλο). Τα Νεκρολόγια φυλλάσονται στο Κρατικό Αρχείο της Βενετίας, στη σειρά Provveditori e sopraprovveditori alla Sanità.
Αξίζει να σημειωθεί ο μεγάλος αριθμός πράξεων θανάτου μοναχών στο αρχείο του ναού του San Giovanni in Bragora. Πρόκειται για ελληνικής καταγωγής μοναχές, που είχαν αποσυρθεί στη μονή του Αγίου Γεωργίου των Ελλήνων, καθώς και στη ρωμαιοκαθολική μονή του Santo Sepolcro. Πολλοί από τους θανόντες που καταγράφονται στα αρχεία και των δύο ναών επίσης, ήταν galeoti di libertà ή galeoti condannati, δηλαδή ελεύθεροι εργαζόμενοι ή καταδικασμένοι να υπηρετούν στις γαλέρες της Γαληνοτάτης. Αυτοί δεν ήταν δηλαδή, στην πλειοψηφία τους, μόνιμοι κάτοικοι Βενετίας, απλώς ο θάνατός τους καταγράφεται στην ενορία όπου πέθαναν.
Οι δυσκολίες που παρουσιάζει η ταύτιση των ονομάτων Ελλήνων και μελών των οικογενειών τους είναι γνωστές. Από το σύνολο των χιλιάδων ονομάτων που αναφέρονται στις παραπάνω πηγές αποδελτιώθηκαν: α) τα ονόματα που συνοδεύονται από την ένδειξη Έλληνας, Κρητικός, Κύπριος, Κεφαλονίτης, Κερκυραίος κ.λπ. ή από τον τόπο καταγωγής: da Candia, da Cipro, da Corfù, da Santa Maura, κλπ. β) τα σαφώς ελληνικά ονόματα και επώνυμα, π.χ. Dimitri, Manoli, Stamati, Corafà, Murmuri, Scordilli, γ) τα ονόματα των ελληνίδων μοναχών και δ) τα ονόματα όσων τάφηκαν στο ελληνικό κοιμητήριο. Και σε αυτήν την περίπτωση πολύτιμη, είναι η συνεξέταση άλλων πηγών που αφορούν την ελληνική παρουσία στη Βενετία, όπως τα μητρώα και τα ληξιαρχικά βιβλία της ελληνικής αδελφότητας, καθώς και οι κατάλογοι ονομάτων των ελλήνων σπουδαστών, που είχαν εγγραφεί στο πανεπιστήμιο της Πάντοβας. Πολλές φορές τα παραπάνω κριτήρια δεν επαρκούν για την ταύτιση των ονομάτων Ελλήνων και συγγενών τους και για το λόγο αυτό είναι πιθανό κάποια να μην έχουν περιληφθεί στην παρούσα έκδοση.
Convegno internazionale / International Congress Venezia e il suo Stato da mar / Venice and its Stato da mar
Venezia / Venice, Castello 3412, Istituto ellenico di studi bizantini e postbizantini
Giovedì-sabato 9-11 marzo 2017 / Thursday-Saturday 9-11 March 2017
Nowadays, more than 30 years after the publication of his book it is worthly to revisit and widen its topic in time, with the organization of an international conference on Travelers in the Byzantine and Ottoman Empires (12th-16th c.) dedicated to his work and loving memory. The Conference will be hybrid (in Venice and virtually via zoom), from 15 to 17 December 2023.
The proposed scholarly meeting seeks to illuminate not only the topic of Travelers and their writings, but also to offer an interdisciplinary forum for a selection of papers that may touch upon some of the following aspects:
Travelers to Byzantium
Travelers to Greece and Asia Minor
Travelers to Constantinople
Travelers to Cyprus
Travelers to Istanbul
Travelers in the Balkans
Travelers in Anatolia
Arab travelers to Byzantium
Western Travelers to Byzantium
Jewish Travelers to Byzantium
Russian travelers to Byzantium
Byzantine travelers to the East
Byzantine travelers to the West
Silk routes travelers
Ibn Battutta
Western travelers to the Ottoman Empire
Ottoman travelers in the Ottoman Empire
Ottoman travelers to the West
Monuments through travelers’ chronicles
Objects of minor arts through travelers’ chronicles
Merchants and their travels
Ambassadors and travels
Travels and ports
Travels and accommodation (inns, hans)
Travels by sea
Isolarii
Maps and mapmaking
Portolans
Languages of Conference: English, French, Italian, Greek.
The Proceedings of the Conference will be published by the Hellenic Institute of Venice.