Мустафа Кемаль Атацюрк
турэцк.: Mustafa Kemal Atatürk
1-ы Прэзідэнт Турэцкай Рэспублікі 29.10.1923 — 10.11.1938
Кіраўнік урада	Ісмет Інёню Алі Фэтхі Ок'яр Ісмет Інёню Махмуд Джэляль Баяр
Папярэднік	пасада заснавана
Пераемнік	Ісмет Інёню
1-ы Старшыня Вялікага Нацыянальнага Сходу Турцыі 24.04.1920 — 29.10.1923
Папярэднік	пасада заснавана
Пераемнік	Алі Фэтхі Ок'яр
1-ы Прэм'ер-міністр Турцыі 03.05.1920 — 24.01.1921
Папярэднік	пасада заснавана
Пераемнік	Мустафа Фэвзі Чакмак-паша
1-ы Лідар Рэспубліканскай народнай партыі 09.09.1923 — 10.11.1938
Папярэднік	пасада заснавана
Пераемнік	Ісмет Інёню
Нараджэнне	не раней за 1880 і не пазней за 1881 Салонікі, Салонікскі вілает[d], Асманская імперыя[1][2]
Смерць	10 лістапада 1938(1938-11-10)[3][4][…] Далмабахчэ, Бешыкташ, Турцыя[5]
Месца пахавання	Anıtkabir[d][6] Этнаграфічны музей (Анкара)[d][6]
Імя пры нараджэнні	турэцк.: Ali Rıza oğlu Mustafa
Бацька	Ali Rıza Efendi[d]
Маці	Zübeyde Hanım[d]
Жонка	Latife Uşaki[d]
Дзеці	Sabiha Gökçen[d], Ülkü Adatepe[d], Abdurrahim Tuncak[d], Afet İnan[d], Zehra Aylin[d], Rukiye Erkin[d], Nebile İrdelp[d] і Sığırtmaç Mustafa[d]
Партыя	Рэспубліканская народная партыя (1938)
Член у	Homeland and Freedom[d] Committee of Union and Progress[d]
Адукацыя	Турэцкая ваенная акадэмія[d] (1902) Monastir Military High School[d] (1938) Атаманская акадэмія генаральнага штаба[d] (11 студзеня 1905)
Аўтограф
Род войскаў	Сухапутныя войскі Турцыі[d]
Званне	mareşal[d][7]
Бітвы	31 March Incident[d] Італа-турэцкая вайна Балканскія войны Дарданэльская аперацыя Каўказскі фронт Сінайска-Палесцінская кампанія Вайна за незалежнасць Турцыі
Узнагароды	Ордэн Меджыда 1-й ступені Ордэн Асманіе 2-й ступені Крыж Ваеных заслуг, Аўстра-Венгрыя
Медыяфайлы на Вікісховішчы

Мустафа Кемаль Атацюрк; Газі Мустафа Кемаль-паша (турэцк.: Mustafa Kemal Atatürk, 19 мая 1881 — 10 лістапада 1938) — асманскі і турэцкі рэфарматар, палітык, дзяржаўны дзеяч і военачальнік; заснавальнік і першы лідар Рэспубліканскай народнай партыі Турцыі; першы прэзідэнт Турэцкай Рэспублікі, заснавальнік сучаснай турэцкай дзяржавы. Уваходзіць у спіс 100 самых вывучаных асоб у гісторыі.

Узначаліўшы пасля паразы (кастрычнік 1918) Асманскай імперыі ў Першай сусветнай вайне нацыянальна-рэвалюцыйны рух і вайну за незалежнасць у Анатоліі, дамогся ліквідацыі марыянеткавага ўраду султана і акупацыйнага рэжыму, стварыў новую, заснаваную на нацыяналізме («суверэнітэце нацыі»), рэспубліканскую дзяржаву, правёў шэраг сур’ёзных палітычных, сацыяльных і культурных рэформ, такіх як: ліквідацыя султанату (1 лістапада 1922 года), абвяшчэнне рэспублікі (29 кастрычніка 1923 года), скасаванне халіфата (3 сакавіка 1924 года), увядзенне свецкага навучання, закрыццё дэрвішскіх ордэнаў, рэформа адзення (1925), прыняцце новага крымінальнага і грамадзянскага кодэксаў па еўрапейскім узоры (1926), лацінізацыя алфавіту, ачышчэнне турэцкай мовы ад арабскіх і персідскіх запазычанняў, аддзяленне рэлігіі ад дзяржавы (1928), прадастаўленне выбарчых правоў жанчынам, адмена тытулаў і феадальных формаў звароту, увядзенне прозвішчаў (1934), стварэнне нацыянальных банкаў і нацыянальнай прамысловасці. Як старшыня Вялікага Нацыянальнага Сходу (1920—1923) і затым (з 29 кастрычніка 1923 года) як прэзідэнт рэспублікі, пераабіраўся на гэты пост кожнае чатырохгоддзе, а таксама як незмяняльны старшыня створанай ім Народна-рэспубліканскай партыі, набыў у Турцыі беспярэчны аўтарытэт і дыктатарскія^[8] паўнамоцтвы.

Нарадзіўся ў 1880 ці 1881 годзе (дакладных звестак аб даце нараджэння няма; пазней Кемаль абраў датай свайго нараджэння 19 мая — дзень пачатку барацьбы за незалежнасць Турцыі) у квартале Хаджакасым атаманскага горада Салонікі (цяпер Грэцыя) у сям’і дробнага лесагандляра, былога мытнага служачага Алі Рыза-эфендзі і яго жонкі Зюбейдэ-ханым. Яго бацька, мабыць, быў па паходжанні албанцам^[9][10], у сям’і размаўлялі па-турэцку і вызнавалі іслам, хоць сярод праціўнікаў Кемаля ў Асманскай імперыі было распаўсюджана меркаванне, што яго бацька належаў да іўдзейскай секты дзёнме^[11], адным з цэнтраў якой быў горад Салонікі. Ён і яго малодшая сястра Макбуле Атадан былі адзінымі дзецьмі ў сям’і, якія дажылі да дарослага ўзросту, астатнія памерлі ў раннім дзяцінстве.

Мустафа быў актыўным дзіцем і валодаў запальчывым і надзвычай незалежным характарам. Зносінам з аднагодкамі або сястрой хлопчык аддаваў перавагу адзіноце і незалежнасці. Ён нетрывальна ставіўся да меркавання навакольных, не любіў ісці на кампрамісы і заўсёды імкнуўся прытрымлівацца выбранага для сябе шляху. Звычка прама выказваць усё, што ён думае, прынесла Мустафе ў далейшым жыцці нямала клопатаў, і з ёй ён нажыў шматлікіх ворагаў.

Маці Мустафы, дбайная мусульманка, хацела, каб яе сын вывучыў Каран, але яе муж, Алі Рыза, схіляўся да таго, каб даць Мустафе больш сучасную адукацыю. Муж і жонка ніяк не маглі прыйсці да кампрамісу, і таму, калі Мустафа дасягнуў школьнага ўзросту, яго спачатку вызначылі ў школу Хафыза Мехмет-эфендзі, якая размяшчалася ў квартале, дзе жыла сям’я.

Яго бацька памёр у 1888 годзе, калі Мустафе было 8 гадоў. 13 сакавіка 1893 года ён, паводле свайго памкнення, будучы 12-і гадоў узростам, паступіў у падрыхтоўчую ваенную школу ў Салоніках Selânik Askerî Rüştiyesi, дзе настаўнік матэматыкі даў яму другое імя Кемаль («дасканаласць»).

У 1896 годзе быў залічаны ў ваенную школу (Manastır Askerî İdadisi) у г. Бітала ў Македоніі.

13 сакавіка 1899 года паступіў у Атаманскі ваенны каледж (Mekteb-i Harbiye-i Şahane) у Стамбуле, сталіцы Асманскай імперыі. У адрозненне ад ранейшых месцаў вучобы, дзе панавалі рэвалюцыйныя і рэфарматарскія настроі, каледж быў пад жорсткім кантролем султана Абдул-Хаміда II.

10 лютага 1902 года паступіў у Атаманскую акадэмію генштаба (Erkân-ı Harbiye Mektebi) у Стамбуле, якую скончыў 11 студзеня 1905 года. Адразу пасля заканчэння акадэміі, быў арыштаваны па абвінавачванні ў супрацьзаконнай крытыцы абдулхамідаўскага рэжыму і пасля некалькіх месяцаў пад вартай быў сасланы ў Дамаск, дзе ў 1905-м стварыў рэвалюцыйную арганізацыю Ватан («Радзіма»)^[12].

У 1905—1907 гадах разам з Лютфі Мюфіт-беем (Оздешэм) служыў у 5-й арміі, дыслакаванай у Дамаску. У 1907 годзе Мустафа Кемаль быў павышаны ў званні і атрымаў накіраванне ў 3-ю армію ў горад Манасцір.

Ужо падчас вучобы ў Салоніках Кемаль удзельнічаў у рэвалюцыйных таварыствах; па заканчэнні Акадэміі далучыўся да младатуркаў, удзельнічаў у падрыхтоўцы і правядзенні Младатурэцкай рэвалюцыі 1908 года; пазней, з прычыны рознагалоссяў з лідарамі младатурэцкага руху, часова адышоў ад палітычнай дзейнасці.

У 1910 годзе Мустафа Кемаль быў накіраваны ў Францыю, дзе прысутнічаў на пікардыйскіх ваенных манеўрах. У 1911 годзе пачаў служыць у Стамбуле, у Генштабе ўзброеных сілаў. На вайне, якая пачалася ў 1911 годзе са штурму Трыпалі італьянцамі, Мустафа Кемаль разам з групай сваіх таварышаў ваяваў у раёне Табрука і Дэрна. 22 снежня 1911 года Мустафа Кемаль атрымаў перамогу над італьянцамі ў бітве пад Табрукам, а 6 сакавіка 1912 года быў прызначаны на пасаду камандуючага асманскімі войскамі ў Дэрна. У кастрычніку 1912 года пачалася Балканская вайна, у якой Мустафа Кемаль прыняў удзел разам з ваеннымі падраздзяленнямі з Галіполі і Балайыра. Ён адыграў вялікую ролю ў справе адваявання Дыдыматыхона (Дыметокі) і Эдзірнэ ў балгараў.

У 1913 годзе Мустафа Кемаль быў прызначаны на пасаду ваеннага аташэ ў Сафіі, дзе ў 1914 годзе ён атрымаў званне каймакама (падпалкоўніка). Там Мустафа Кемаль праслужыў да 1915 года, калі быў накіраваны ў Тэкірдаг для фарміравання 19-й дывізіі.

У пачатку Першай сусветнай вайны Мустафа Кемаль паспяхова камандаваў турэцкімі войскамі ў бітве за Чанакале.

18 сакавіка 1915 года англа-французская эскадра паспрабавала прайсці праліў Дарданэлы, аднак панесла цяжкія страты. Пасля гэтага камандаванне Антанты прыняло рашэнне высадзіць дэсант на Галіпальскім паўвостраве. 25 красавіка 1915 года англа-французы, якія высадзіліся на мысе Гелес, былі спыненыя 19-й дывізіяй пад камандаваннем Мустафы Кемаля. Пасля гэтай перамогі Мустафа Кемаль быў узведзены ў палкоўнікі.

Падчас высадкі войскаў Аўстралійскага і Новазеландскі корпуса і іншых брытанскіх частак на Галіпольскім паўвостраве ў ходзе Дарданэльскай аперацыі, у найбольш адчайны момант бітваў, раніцай 25 красавіка 1915 года, у загадзе дня для свайго 57-га палка Кемаль напісаў: «Я не загадваю вам наступаць, я загадваю вам памерці. Пакуль мы будзем паміраць, іншыя войскі і камандзіры змогуць прыйсці і стаць на нашы месцы.»^[13]. Увесь асабісты склад 57-га палка загінуў да канца бітвы^[14].

6 — 15 жніўня 1915 года група войскаў пад камандаваннем германскага афіцэра Ота Сандэрса і Кемаля здолела перашкодзіць поспеху брытанскіх сіл пры высадцы ў заліве Суўла. Затым рушылі ўслед перамога пры Кірэч-Тэпе (17 жніўня) і другая перамога пры Анафарталары (21 жніўня).

Пасля бітваў за Дарданэлы камандаваў войскамі ў Эдзірнэ і Дыярбакыры. 1 красавіка 1916 года ён быў узведзены ў дывізіённыя генералы (генерал-лейтэнант) і прызначаны камандуючым 2-й арміі. Пад яго камандаваннем 2-я армія ў пачатку жніўня 1916 года здолела ненадоўга заняць Муш і Бітліс, але неўзабаве была выбітая адтуль рускімі^[15][16].

Пасля кароткатэрміновай службы ў Дамаску і Халебе вярнуўся ў Канстанцінопаль. Адсюль разам з наследным прынцам Мехмедам VI Вахідедзінам адправіўся ў Германію на лінію фронту для правядзення інспекцыі. Па вяртанні з гэтай паездкі сур’ёзна захварэў і быў адпраўлены на лячэнне ў Вену і Бадэн-Бадэн.

15 жніўня 1918 года вярнуўся ў Халеб на пасадзе камандуючага 7-й арміяй. Пад яго камандаваннем войска паспяхова абаранялася ад нападаў англійскіх войскаў.

Пасля падпісання Мудроскага перамір’я (капітуляцыі Асманскай імперыі) (30 кастрычніка 1918 года) быў прызначаны на пасаду камандуючага групай армій «Йылдырым». Пасля роспуску гэтага злучэння Мустафа Кемаль 13 лістапада 1918 года вярнуўся ў Канстанцінопаль, дзе пачаў працаваць у Міністэрстве абароны.

Падпісанне Портай капітуляцыі прымусіла прыступіць да планамернага раззбраення і расфармавання Асманскай арміі. 19 мая 1919 года Мустафа Кемаль у якасці інспектара 9-й арміі прыбыў у Самсун.

22 чэрвеня 1919 года ў Амасія ён апублікаваў цыркуляр (Amasya Genelgesi), які абвяшчаў, што незалежнасць краіны знаходзіцца пад пагрозай, а таксама аб’яўляў скліканне дэпутатаў на Сіваскі кангрэс.

8 ліпеня 1919 года Кемаль звольніўся з асманскай арміі; султанскі ўрад выдаў ордэр на яго арышт; пасля ён быў завочна прысуджаны да смяротнага пакарання.

23 ліпеня — 7 жніўня 1919 года ў Эрзуруме адбыўся з’езд (Erzurum Kongresi) шасці ўсходніх вілаетаў імперыі, за якім пачаўся Сіваскі кангрэс, праведзены з 4 па 11 верасня 1919 года. Мустафа Кемаль, які забяспечыў скліканне і працу гэтых кангрэсаў, такім чынам вызначыў шляхі выратавання айчыны. 27 снежня 1919 года Мустафу Кемаля з радасцю сустрэлі жыхары Ангоры (Анкара).

Пасля акупацыі Канстанцінопаля (лістапад 1918) войскамі Антанты і роспуску атаманскага парламента (16 сакавіка 1920 года) Кемаль склікаў у Ангоры ўласны парламент — Вялікі Нацыянальны Сход Турцыі (ВНСТ), першае пасяджэнне якога адкрылася 23 красавіка 1920 года. Сам Кемаль быў абраны старшынёй парламента і кіраўніком урада Вялікага Нацыянальнага Сходу, які тады не прызнаваўся ні адной з дзяржаў. Асноўны непасрэднай задачай кемалістаў была барацьба з армянамі на паўночным усходзе, з грэкамі — на захадзе, а таксама — з акупацыяй Антантай «турэцкіх» зямель і рэжымам капітуляцый, які захоўваўся дэ-факта^[17].

7 чэрвеня 1920 года ангорскі ўрад абвясціў несапраўднымі ўсе ранейшыя дагаворы Атаманскай імперыі; акрамя таго, урад ВНСТ адпрэчыў і ў канчатковым выніку, шляхам ваенных дзеянняў, сарваў ратыфікацыю падпісанага 10 жніўня 1920 года паміж султанскім урадам і краінамі Антанты Севрскага дагавора, які яны лічылі несправядлівым у дачыненні да турэцкага насельніцтва імперыі.

Асноўныя этапы турэцка-армянскай вайны: узяцце Сарыкамыша (20 верасня 1920 года), Карса (30 кастрычніка 1920 года) і Гюмры (7 лістапада 1920 года).

Вырашальнае значэнне ў ваенных поспехах кемалістаў супраць армян, а таксама пасля грэкаў, мела значная фінансавая і ваенная дапамога, аказаная бальшавіцкім урадам РСФСР пачынаючы з восені 1920 аж да 1922 года^[18]. Ужо ў 1920 годзе, у адказ на ліст Кемаля Леніну ад 26 красавіка 1920 года, які змяшчае просьбу аб дапамозе^[19], урад РСФСР накіраваў кемалістамі 6000 вінтовак, звыш 5 млн вінтовачных патронаў, 17 600 снарадаў і 200,6 кг золата ў злітках^[20].

Пры заключэнні 16 сакавіка 1921 года ў Маскве дамовы аб «дружбе і братэрстве» (па якім да Турцыі адышоў шэраг тэрыторый былой Расійскай Імперыі: Карская вобласць і Сурмалінскі павет) было таксама дасягнута пагадненне аб аказанні ангорскага ўраду бязвыплатнай фінансавай дапамогі, а таксама дапамогі зброяй, у адпаведнасці з якім савецкі ўрад на працягу 1921 года накіраваў у распараджэнне кемалістаў 10 млн руб. золатам, больш за 33 тысяч вінтовак, каля 58 млн патронаў, 327 кулямётаў, 54 артылерыйскія гарматы, больш 129 тысяч снарадаў, паўтары тысячы шабляў, 20 тысяч процігазаў, 2 марскіх знішчальніка і «вялікая колькасць іншага ваеннага рыштунку»^[20]. Урад бальшавікоў у 1922 годзе выступіў з прапановай^[21] запрасіць прадстаўнікоў урада Кемаля на Генуэзскую канферэнцыю, што азначала для ВНСТ фактычнае міжнароднае прызнанне.

Ліст Кемаля Леніну ад 26 красавіка 1920 года, сярод іншага, абвяшчала: «Першае. Мы прымаем на сябе абавязацельства злучыць ўсю нашу працу і ўсе нашы ваенныя аперацыі з расійскімі бальшавікамі, якія маюць на мэце барацьбу з імперыялістычнымі урадамі і вызваленне ўсіх прыгнечаных з-пад іх улады <…>»^[22]. У другой палове 1920 года Кемаль планаваў стварыць падкантрольную яму турэцкую камуністычную партыю — для атрымання фінансавання ад Камінтэрна^[23]; але 28 студзеня 1921 года ўсё кіраўніцтва турэцкіх камуністаў было ліквідавана з яго санкцыі^[24].

Паводле турэцкай гістарыяграфіі лічыцца, што «Нацыянальна-вызваленчая вайна турэцкага народа» пачалася 15 мая 1919 года з першых стрэлаў, дадзеных у Смірну па грэкам, якія высадзіліся ў горадзе. Акупацыя Смірны войскамі Грэцыі ажыццяўлялася ў адпаведнасці з артыкулам 7-ым Мудроскага перамір’я.

Асноўныя этапы вайны:

• Абарона рэгіёну Чукуровы, Газіянтэпа, Кахраманмараша і Шанлыурфы (1919-20 гады);
• Першая перамога Інёню (6-10 студзеня 1921 года);
• Другая перамога Інёню (23 сакавіка — 1 красавік 1921 года);
• Параза пры Эскішэхіры (Бітва пры Афьонкарахісары-Эскішэхіры), адступленне да Сакар’і (17 ліпеня 1921 года);
• Перамога ў бітве пры Сакар’і (23 жніўня-13 верасня 1921 года);
• Генеральнае наступленне і перамога над грэкамі пры Дамлупынаре (цяпер іл Кютахья, Турцыя; 26 жніўня — 9 верасня 1922 года).

Пасля перамогі пры Сакар’і ВНСТ надаз Мустафа Кемаль тытул «газі» і званне маршала.

18 жніўня 1922 года Кемаль пачаў вырашальны наступ, 26 жніўня пазіцыі грэкаў былі прарваныя, і грэчаская армія фактычна страціла баяздольнасць. 30 жніўня быў узяты Афьон-Карахісар, 5 верасня — Бурса. Рэшткі грэчаскай арміі сцякліся ў Смірну, аднак флоту для эвакуацыі бракавала. Эвакуявацца здолелі не больш за траціну грэкаў. Туркі захапілі 40 тысяч чалавек, 284 гарматы, 2000 кулямётаў і 15 самалётаў.

У ходзе грэчаскага адступлення абодва бакі тварылі ўзаемныя жорсткасці: грэкі забівалі і рабавалі туркаў, туркі — грэкаў. Каля мільёна чалавек з абодвух бакоў засталося без прытулку^[25].

9 верасня Кемаль, знаходзячыся на чале турэцкай арміі, уступіў у Смірну; грэчаскія і армянскія часткі горада былі цалкам знішчаны пажарам; усё грэчаскае насельніцтва збегла ці было знішчана. Сам Кемаль абвінавачваў у спаленні горада грэкаў і армян, а таксама асабіста мітрапаліта Смірненскага Хрызастома, у першы ж дзень уступлення кемалістаў загінулага мучаніцкай смерцю (камандуючы Нурэдзін-паша выдаў яго турэцкаму натоўпу, які забіў яго пасля жорсткіх катаванняў. Цяпер далучаны да ліку святых^[26]).

17 верасня 1922 года Кемаль накіраваў тэлеграму міністру замежных спраў, якая прапаноўвала наступную версію: горад быў падпалены грэкамі і армянамі, якіх да таго заахвочваў мітрапаліт Хрызастом, які сцвярджаў, што спаленне горада — рэлігійны доўг хрысціян; туркі ж рабілі ўсё для яго выратавання^[27]. Тое ж Кемаль казаў французскаму адміралу Дзюменілю: «Мы ведаем, што існавала змова. Мы нават выявілі ў жанчын-армянак усё неабходнае для падпалу… Перад нашым прыбыццём у горад у храмах заклікалі да святога абавязку — падпаліць горад». Французская журналістка Берта Жорж-Галі, якая асвятляла вайну ў турэцкім лагеры і прыбыла ў Ізмір ужо пасля падзей^[28], пісала: «Здаецца вызначаным, што, калі турэцкія салдаты пераканаліся ва ўласнай бездапаможнасці і бачылі, як полымя паглынае адзін дом за адным, іх ахапіла вар’яцкая ярасць і яны разграмілі армянскі квартал, адкуль, паводле іх слоў, з’явіліся першыя падпальшчыкі»^[29].

Кемалю прыпісваюцца словы, нібыта сказаныя ім пасля разні ў Ізміры: «Перад намі знак таго, што Турцыя ачысцілася ад здраднікаў-хрысціян і ад іншаземцаў. З гэтага часу Турцыя належыць туркам.»^[30]

Пад ціскам брытанскіх і французскіх прадстаўнікоў Кемаль у рэшце рэшт дазволіў эвакуацыю хрысціян, але не мужчын ад 15 да 50 гадоў: яны былі дэпартаваныя ва ўнутраныя вобласці на прымусовыя работы і ў большасці загінулі^[31].

11 кастрычніка 1922 года дзяржавы Антанты падпісалі з кемалісцкім урадам перамір’е, да якога праз 3 дні далучылася Грэцыя; апошняя была вымушаная пакінуць Усходнюю Фракію, эвакуіраваўшы адтуль праваслаўнае (грэчаскае) насельніцтва.

24 ліпеня 1923 года ў Лазане быў падпісаны Лазанскі мірны дагавор (1923), які паклаў канец вайне і вызначыў сучасныя межы Турцыі на захадзе. Лазанскі дагавор, сярод іншага, прадугледжваў абмен насельніцтвам паміж Турцыяй і Грэцыяй, што азначала заканчэнне шматвяковай гісторыі грэкаў у Анатолі.

6 кастрычніка таго ж года кемалісты ўступілі ў эвакуяваны Антантай Канстанцінопаль.

23 красавіка 1920 года адбылося адкрыццё Вялікага нацыянальнага сходу Турцыі (ВНСТ), які тады быў надзвычайных органам улады і спалучаў заканадаўчую, выканаўчую і судовую ўладу^[32]. Тады ж сталася абвяшчэнне стварэння Турэцкай рэспублікі. Першым старшынёй ВНСТ стаў Кемаль.

1 лістапада 1922 года халіфат і султанат былі аддзеленыя адзін ад аднаго; султанат касуецца. У прамове, якую Кемаль вымавіў у ходзе пасяджэння ВНСТ 1 лістапада 1920 года, ён, зрабіўшы экскурс у гісторыю халіфата і Атаманскай дынастыі, у прыватнасці, сказаў: «<…> У рэшце рэшт у праўленне Вахідэдзіна, 36-га і апошняга падышаха Атаманскай дынастыі, турэцкая нацыя апынулася зрынутай ў бездань рабства. Гэтую нацыю, якая на працягу тысячагоддзяў з’яўлялася высакародным сімвалам незалежнасці, хацелі ўдарам нагі скінуць у прорву. Гэтак жа, як шукаюць якую-небудзь бессардэчную пачвару, пазбаўленую усякіх чалавечых пачуццяў, для таго, каб даручыць ёй зацягнуць вяроўку на шыі асуджанага, гэтак жа для таго, каб нанесці гэты ўдар, трэба было знайсці здрадніка, чалавека без сумлення, недастойнага і вераломнага. Тыя, якія выносяць смяротны прысуд, маюць патрэбу ў дапамозе з боку такіх подлых пачвар. Хто мог бы быць гэтым подлым катам? Хто мог бы пакласці канец незалежнасці Турцыі, зрабіць замах на жыццё, гонар і годнасць турэцкай нацыі? Хто мог бы мець бясслаўную смеласць прыняць, выпрастаўшыся на ўвесь рост, смяротны прысуд, якая была абвешчана ў дачыненні да Турцыі? (Крыкі: „Вахідэдзін, Вахідэдзін!“, Шум.) (Паша, працягваючы:) Так, Вахідэдзін, якога да няшчасця гэтая нацыя мела ў якасці кіраўніка і якога яна прызначыла суверэнам, падышаха, халіфам… (Крыкі: „Так пракляне яго Алах!“) <…>»^[33].

19 лістапада 1922 года Кемаль тэлеграмай апавяшчаў Абдульмеджыда аб яго абранні Вялікім нацыянальным сходам на пасад халіфата: «18 лістапада 1922 года ў сваім 140-м пленарным пасяджэнні Вялікі нацыянальны сход Турцыі аднагалосна пастанавіў у адпаведнасці з фетвамі, выдадзенымі міністэрствам культу, паваліць Вахідэдзіна, які прыняў абразлівыя і згубныя для ісламу прапановы непрыяцеля пасеяць нязгоду паміж мусульманамі і нават выклікаць сярод іх крывавую бойню. <…>»^[34].

29 кастрычніка 1923 года была абвешчаная рэспубліка з Кемалем ў якасці яе прэзідэнта. 20 красавіка 1924 года была прынятая 2-я канстытуцыя Турэцкай рэспублікі, якая дзейнічала да 1961 года.

На думку расійскага цюрколага В. Г. Кірэева, ваенная перамога над інтэрвентамі дазволіла кемалістамі, якіх ён лічыць «нацыянальнымі, патрыятычнымі сіламі маладой рэспублікі», забяспечыць краіне права на далейшае пераўтварэнне і мадэрнізацыю турэцкага грамадства і дзяржавы. Чым больш кемалісты ўмацоўвалі свае пазіцыі, тым часцей яны заяўлялі пра неабходнасць еўрапеізацыі і секулярызацыі^[35]. Першай умовай мадэрнізацыі было стварэнне свецкай дзяржавы. 29 лютага 1924 года адбылася апошняя традыцыйная цырымонія пятнічнага наведвання апошнім халіфам Турцыі мячэці ў Стамбуле. На наступны дзень, адкрываючы чарговае пасяджэнне ВНСТ, Мустафа Кемаль вымавіў абвінаваўчую прамову з нагоды векавога выкарыстання ісламскай рэлігіі ў якасці палітычнага інструмента, запатрабаваў вярнуць яе «сапраўднаму прызначэнню», тэрмінова і самым рашучым чынам выратаваць «святыя рэлігійныя каштоўнасці» ад рознага роду «цёмных мэтаў і пажадаў». 3 сакавіка на пасяджэнні ВНСТ пад старшынствам М. Кемаля былі прынятыя, сярод іншых, законы аб адмене ў Турцыі шарыяцкаша судаводства, перадача вакуфнай маёмасці ў распараджэнне стваранага генеральнага упраўленнямі вакуфамі^[36].

Таксама прадугледжвалася перадача ўсіх навуковых і навучальных устаноў у распараджэнне міністэрства асветы, стварэнне адзінай свецкай сістэмы нацыянальнай адукацыі. Дадзеныя распараджэнні распаўсюджваліся і на замежныя навучальныя ўстановы, і на школы нацыянальных меншасцей.

У 1926 годзе быў прыняты новы Грамадзянскі кодэкс, дзе ўсталёўваліся ліберальныя свецкія прынцыпы грамадзянскага права, вызначаліся паняцці уласнасці, валодання нерухомай маёмасці — прыватнай, сумеснай і г. д. Кодэкс быў перапісаны з тэксту швейцарскага грамадзянскага кодэкса, тады — самага перадавога ў Еўропе. Такім чынам сышоў у мінулае Меджэле — звод асманскіх законаў, а таксама Зямельны кодэкс 1858 года.

Адным з асноўных пераўтварэнняў Кемаля на пачатковым этапе станаўлення новай дзяржавы стала эканамічная палітыка, якая вызначалася неразвітасцю яго сацыяльна-эканамічнай мадэлі. З 14 млн насельніцтва каля 77 % пражывала ў вёсках, 81,6 % было занята ў сельскай гаспадарцы, 5,6 % — у прамысловасці, 4,8 % — у гандлі і 7 % — у сферы паслуг. Доля сельскай гаспадаркі ў нацыянальным даходзе складала 67 %, прамысловасці — 10 %. Большая частка чыгунак заставалася ў руках замежнікаў. У банкаўскай справе, страхавых кампаніях, муніцыпальных прадпрыемствах, у горназдабыўных прадпрыемствах таксама панаваў замежны капітал. Функцыі Цэнтральнага Банка выконваў Атаманскі банк, кантраляваны англійскім і французскім капіталам. Мясцовая прамысловасць за асобным выключэннем была прадстаўлена рамяством і дробнымі саматужнымі промысламі^[37].

У 1924 годзе пры падтрымцы Кемаля і шэрагу дэпутатаў Меджліса быў заснаваны Дзелавы банк. Ужо ў першыя гады дзейнасці ён стаў уладальнікам 40 % акцыі кампаніі «Цюрк тэльсіз тэлефон ТАШ», пабудаваў найбуйнейшы тады ў Анкары гатэль «Анкара-палас», купіў і рэарганізаваў фабрыку шарсцяных тканін, падаў крэдыты некалькім анкарскім гандлярам, якая пастаўлялі на экспарт тыфтык і поўсць.

Найважнейшае значэнне меў Закон аб заахвочванні прамысловасці, які ўступіў у сілу з 1 ліпеня 1927 года. З гэтага часу прамысловец, які меўся будаваць прадпрыемства, мог атрымаць бязвыплатна зямельны ўчастак да 10 га. Ён вызваляўся ад падаткаў на крытыя памяшканні, на зямельны ўчастак, на прыбытак і г. д. На матэрыялы, імпартуемыя для будаўніцтва і вытворчай дзейнасці прадпрыемства, не накладаліся мытныя зборы і падаткі. У першы год вытворчай дзейнасці кожнага прадпрыемства на кошт выпускаемай ім прадукцыі ўсталёўвалася прэмія ў 10 % кошту^[38].

Да канца 1920-х гадоў у краіне ўзнікла абстаноўка ледзь не буму. За 1920-1930-я гады была створана 201 акцыянерная кампанія з сумарным капіталам 112,3 млн лір, у тым ліку 66 кампаній з замежным капіталам (42,9 млн лір)^[39].

У аграрнай палітыцы дзяржава размяркоўвала сярод беззямельных і малазямельных сялян нацыяналізаваную вакуфную ўласнасць, дзяржаўную і землі хрысціян, якія пакінулі яе або памерлі. Пасля курдскага паўстання шэйха Саіда былі прынятыя законы аб адмене натуральнага падатку ашар і ліквідацыі замежнай тытунёвай фірмы «Рэжы» (1925). Дзяржава заахвочвала стварэнне сельскагаспадарчых кааператываў.

Для падтрымання курсу турэцкай ліры і гандлю валютай у сакавіку 1930 года быў заснаваны часовы кансорцыум, у які ўвайшлі ўсе найбуйнейшыя нацыянальныя і замежныя банкі, якія дзейнічалі ў Стамбуле, а таксама міністэрства фінансаў Турцыі. Праз шэсць месяцаў пасля стварэння кансорцыума было прадастаўлена права эмісіі. Наступным крокам у упарадкаванні грашовай сістэмы і рэгуляванні курсу турэцкай ліры стала ўстанова ў ліпені 1930 года Цэнтральнага банка, які пачаў сваю дзейнасць у кастрычніку наступнага года. З пачаткам дзейнасці новага банка кансорцыум быў ліквідаваны, а права эмісіі перайшло да Цэнтральнага банку^[40]. Такім чынам, Атаманскі банк перастаў гуляць дамінуючую ролю ў турэцкай фінансавай сістэме.

1. Палітычныя пераўтварэнні:

• Скасаванне султанату (1 лістапада 1922 года).
• Стварэнне Народнай партыі і ўсталяванне аднапартыйнай палітычнай сістэмы (9 верасня 1923 года).
• Абвяшчэнне Рэспублікі (29 кастрычніка 1923 года).
• Скасаванне халіфата (3 сакавіка 1924 года).

2. Пераўтварэнні ў грамадскім жыцці:

• Прадастаўленне жанчынам роўных з мужчынамі правоў (1926-34 гады).
• Рэформа галаўных убораў і адзення (25 лістапада 1925 года).
• Забарона на дзейнасць рэлігійных ордэнаў (30 лістапада 1925 года).
• Закон аб прозвішчах (21 чэрвеня 1934 года).
• Адмена прыставак да імёнаў у выглядзе мянушак і званняў (26 лістапада 1934 года).
• Увядзенне міжнароднай сістэмы часу, календара і мер вымярэння (1925-31 гады).

3. Пераўтварэнні ў прававой сферы:

• Адмена меджэле (збору законаў, якія засноўваліся на шарыяце) (1924—1937 гады).
• Прыняцце новага Грамадзянскага кодэкса і іншых законаў, у выніку чаго стаў магчымым пераход на свецкую сістэму дзяржаўнага праўлення.

4. Пераўтварэнні ў сферы адукацыі:

• Аб’яднанне ўсіх органаў адукацыі пад адзіным кіраўніцтвам (3 сакавіка 1924 года).
• Прыняцце новага турэцкага алфавіту (1 лістапада 1928 года).
• Установа Турэцкага лінгвістычнага і Турэцкага гістарычнага таварыстваў.
• Упарадкаванне ўніверсітэцкай адукацыі (31 мая 1933 года).
• Новаўвядзенні ў сферы прыгожых мастацтваў.

5. Пераўтварэнні ў сферы эканомікі:

• Адмена сістэмы ашар (састарэлага падаткаабкладання сельскай гаспадаркі).
• Заахвочванне прыватнага прадпрымальніцтва ў сельскай гаспадарцы.
• Стварэнне ўзорных сельскагаспадарчых прадпрыемстваў.
• Выданне Закона аб прамысловасці і стварэнне прамысловых прадпрыемстваў.
• Прыняцце 1-га і 2-га планаў індустрыяльнага развіцця (1933-37 гады), будаўніцтва дарог на тэрыторыі ўсёй краіны.

У адпаведнасці з Законам аб прозвішчах, 24 лістапада 1934 года ВНСТ прысвоіла Мустафе Кемалю прозвішча Атацюрк.

Атацюрк двойчы, 24 красавіка 1920 года і 13 жніўня 1923 года, абіраўся на пасаду спікера ВНСТ. Гэты пост сумяшчаў у сабе пасады кіраўнікоў дзяржавы і ўрада. 29 кастрычніка 1923 года была абвешчаная рэспубліка Турцыя, і Атацюрк быў абраны першым яе прэзідэнтам. У адпаведнасці з канстытуцыяй, выбары прэзідэнта краіны праводзіліся раз у чатыры гады, і Вялікі Нацыянальны Сход Турцыі абіраўся Атацюрка на гэты пост ў 1927, 1931 і 1935 гадах. 24 лістапада 1934 турэцкі парламент прысвоіў яму прозвішча «Атацюрк» («бацька туркаў» ці «вялікі турак», самі туркі аддаюць перавагу другі варыянт перакладу).

Ідэалогія, высунутая Кемалем, атрымала найменне кемалізма. ЯНа дасюль лічыцца афіцыйнай ідэалогіяй Турэцкай рэспублікі. Яна ўключала ў сябе 6 пунктаў, пазней замацаваных у канстытуцыі 1937 года:

1. народнасць;
2. рэспубліканізм;
3. нацыяналізм;
4. свецкасць;
5. этатызм (дзяржаўны кантроль у эканоміцы);
6. рэфармізм^[41][42][43].

Нацыяналізму адводзілася ганаровае месца, ён разглядаўся як база рэжыму^[44]. З нацыяналізмам быў звязаны прынцып «народнасці», абвяшчалася адзінства турэцкага грамадства і міжкласавая салідарнасць ўнутры яго, а таксама суверэнітэт (вярхоўная ўладу) народа і ВНСТ як яго прадстаўніка^[41][43][45].

Згодна з Атацюркам, элементамі, якія ўмацоўваюць турэцкі нацыяналізм і адзінства нацыі, з’яўляюцца:

1. Пакт аб нацыянальнай згодзе.
2. Нацыянальнае выхаванне.
3. Нацыянальная культура.
4. Адзінства мовы, гісторыі і культуры.
5. Турэцкая самасвядомасць.
6. Духоўныя каштоўнасці^[41].

У рамках гэтых канцэпцый, грамадзянства было заканадаўча атаясамлена з этнічнасцю, і ўсе жыхары краіны, уключаючы курдаў, якія складалі больш за 20 адсоткаў насельніцтва, былі абвешчаныя туркамі. Усе мовы, акрамя турэцкай, былі забароненыя. Уся сістэма асветы грунтавалася на выхаванні духу турэцкага нацыянальнага адзінства^[43][46]. Гэтыя пастулаты былі абвешчаныя ў канстытуцыі 1924 года, асабліва ў яе артыкулах 68, 69, 70, 80^[47][48]. Такім чынам, нацыяналізм Атацюрка супрацьпастаўляў сябе не суседзям, а нацыянальным меншасцям Турцыі, якія спрабавалі захаваць сваю культуру і традыцыі: Атацюрк паслядоўна будаваў монаэтнічную дзяржаву, сілай насаджаючы турэцкую ідэнтычнасць і падвяргаючы дыскрымінацыі тых, хто спрабаваў адстойваць сваю самабытнасць^[46].

Лозунгам турэцкага нацыяналізму стала фраза Атацюрка: «Як шчаслівы той, хто кажа: „я турак!“» (турэцк.: Ne mutlu Türküm diyene!)^[49], якая сімвалізуе змену самаідэнтыфікацыі нацыі, якія раней называлі сябе асманамі. Гэта выказванне дагэтуль напісана на сценах, помніках, рэкламных шчытах і нават на гарах^[50].

Складаней ішла справа з рэлігійнымі меншасцямі (армянамі, грэкамі і яўрэямі), якім Лозаннского дагавор гарантаваў магчымасць ствараць уласныя арганізацыі і навучальныя ўстановы, а таксама карыстацца нацыянальнай мовай. Аднак Атацюрк ня быў мае намер добрасумленна выконваць гэтыя пункты. Была распачатая кампанія па насаджэнні турэцкай мовы ў побыце нацыянальных меншасцей пад лозунгам: «грамадзянін, размаўляй па-турэцку!». Ад яўрэяў, напрыклад, настойліва патрабавалі, каб яны адмовіліся ад роднай мовы джудэсма (ладзіна) і перайшлі на турэцкую, што разглядалася як сведчанне лаяльнасці дзяржаве^[51]. Адначасова СМІ заклікалі рэлігійныя меншасці «стаць сапраўднымі туркамі» і ў пацверджанне гэтага добраахвотна адмовіцца ад правоў, гарантаваных ім у Лазане^[51]. У дачыненні да яўрэяў гэта было дасягнута тым, што ў лютым 1926 года газеты апублікавалі адпаведную тэлеграму, нібыта пасланую 300 турэцкімі яўрэямі ў Іспанію (пры гэтым ні аўтары, ні адрасаты тэлеграмы так ніколі і не былі названыя). Хоць тэлеграма была адкрыта фальшывай, яўрэі не асмеліліся яе абвергнуць. У выніку была ліквідаваная аўтаномія яўрэйскай абшчыны ў Турцыі; яе яўрэйскім арганізацыям і ўстановам прыйшлося спыніць або ў значнай меры згарнуць сваю дзейнасць. Ім таксама строга забаранялася падтрымліваць сувязі з яўрэйскімі суполкамі ў іншых краінах ці ўдзельнічаць у рабоце міжнародных яўрэйскіх аб’яднанняў. Было фактычна ліквідавана яўрэйская нацыянальна-рэлігійная адукацыя: адмененыя ўрокі яўрэйскай традыцыі і гісторыі, а вывучэнне іўрыту зведзена да мінімуму, неабходнага для чытання малітваў. Яўрэяў не прымалі на службу ў дзяржаўныя ўстановы, а тых, хто працаваў у іх раней, пры Атацюрку звольнілі; у войску не прымалі ў афіцэры і нават не давяралі ім зброі — ваенную павіннасць яны адбывалі ў працоўных батальёнах.

Пасля знішчэння і выгнання хрысціянскага насельніцтва Анатоліі, курды заставаліся адзіным буйным нетурэцкім этнасам на тэрыторыі Турэцкай рэспублікі. У ходзе Вайны за незалежнасць Атацюрк даваў курдаў абяцанні нацыянальных правоў і аўтаноміі, чым і набыў іх падтрымку. Аднак неадкладна пасля перамогі гэтыя абяцанні былі забытыя. Курдскія грамадскія арганізацыі, якія ўтварыліся ў пачатку 20-х гадоў (такія, як у прыватнасці таварыства курдскіх афіцэраў «Азад», Курдская радыкальная партыя, «Курдская партыя»), былі разгромленыя і аб’яўлены па-за законам^[52].

У лютым 1925 года пачалося масавае нацыянальнае паўстанне курдаў, узначаленае шэйхам суфійскага ордэна накшбандзі Саідам Пірані. У сярэдзіне красавіка паўстанцам было нанесена рашучая параза ў Генчскай даліне, кіраўнікі паўстання на чале з шэйхам Саідам патрапілі ў палон і былі павешаны ў Дзіярбакыры.

Атацюрк адказаў на паўстанне тэрорам. 4 сакавіка былі заснаваны ваенна-палявыя суды («суды незалежнасці»), на чале якіх пастаўлены Ісмет Інёню. Суды каралі за малейшую праяву спачування да курдаў: палкоўнік Алі-Рухі атрымаў сем гадоў пазбаўлення волі за выказаныя ім у кафэ сімпатыі да курдаў, журналіст Уджузу быў асуджаны на шматгадовае зняволенне за спачування да Алі-Рухі^[53]. Падаўленне паўстання суправаджалася масавымі забойствамі і дэпартацыямі мірных жыхароў; было знішчана каля 206 курдскіх вёсак з 8758 дамамі, і забіта звыш 15 тысяч жыхароў^[54]. Стан аблогі на курдскіх тэрыторыях працягваўся шмат гадоў запар. Было забаронена выкарыстанне курдскай мовы ў грамадскіх месцах, нашэнне нацыянальнага адзення. Кнігі на курдскай мове канфіскоўваліся і спальваліся. Словы «курды» і «Курдыстан» былі канфіскаваныя з падручнікаў, а самі курды абвешчаныя «горнымі туркамі», які па невядомай навуцы прычыне забылі сваю турэцкую ідэнтычнасць. У 1934 годзе быў прыняты «Закон аб перасяленні» (№ 2510), паводле якога міністр унутраных спраў атрымаў права змяняць месцажыхарства розных народнасцей краіны ў залежнасці ад таго, наколькі яны «адаптаваліся да турэцкай культуры». У выніку тысячы курдаў былі пераселены на захад Турцыі; на іх месца засяляліся баснійцы, албанцы і інш.^[55][56].

Адкрываючы пасяджэнне меджліса ў 1936 г., Атацюрк заявіў, што з усіх праблем, якія стаяць перад краінай, ці ледзь не самай важнай з’яўляецца курдская, і заклікаў «скончыць з ёй раз і назаўжды»^[55].

Аднак рэпрэсіі не спынілі паўстанцкага руху: далей адбылося Арарацкае паўстанне 1927—1930 гг. на чале з палкоўнікам Іхсанам Нуры-пашай, што абвясціла ў Арарацкіх гарах Курдскую рэспубліку. Новае паўстанне пачалося ў 1936 годзе ў раёне Дэрсім, населеным курдамі-заза (алавітамі), якія карысталіся да таго часу значнай самастойнасцю. Па прапанове Атацюрка, пытанне аб «супакаенні» Дэрсіма было уключана ў парадак дня ВНСТ, вынікам чаго стала рашэнне аб яго пераўтварэнні ў вілает з асаблівым рэжымам і пераназванні ў Тунджэлі. Кіраўніком асаблівай зоны быў прызначаны генерал Альпдаган. Правадыр дэрсімскіх курдаў Сеід Рэза накіраваў яму ліст з патрабаваннем адмены новага закона; у адказ, супраць дэрсімцаў былі накіраваны жандармерыя, войскі і 10 самалётаў, якія распачалі бамбардзіроўкі раёна. Курдскіх жанчын і дзяцей, якія хаваліся ў пячорах, замуравалі там наглуха або душылі дымам. Тых, хто выбіраліся, калолі штыкамі. Усяго, паводле дадзеных антраполага Марціна Ван Бруйнісена, загінула да 10 % насельніцтва Дэрсіма. Аднак дэрсімцы працягвалі паўстанне на працягу двух гадоў. У верасні 1937 года Сеід Рэза быў выманілі ў Эрзінджан нібыта для перамоваў, схоплены і павешаны; але толькі праз год супраціўленне дэрсімцаў было канчаткова зламана^[57][58].

29 студзеня 1923 года Атацюрк ажаніўся з Лаціфэ Ушаклыгіль (Лаціфэ Ушакізадэ). Шлюб Атацюрка і Лаціфэ-ханым, якая разам з заснавальнікам Турэцкай рэспублікі адпраўлялася ў многія паездкі па краіне, скончыўся 5 жніўня 1925 года. Прычыны разводу невядомыя. Родных дзяцей у яго не было, затое ён узяў 8 прыёмных дачок (Афет, Сабіху, Фікрые, Улкю, Нябіле, Рукіе, Зехру і Афіфэ) і 2 сыноў (Мустафу і Абдурахіма)^[59]. Усім прыёмным дзецям Атацюрк забяспечыў добрую будучыню. Адна з прыёмных дачок Атацюрка стала гісторыкам, іншая — першай турэцкай жанчынай-лётчыкам. Кар’ера дачок Атацюрка служыла прыкладам для эмансіпацыі турэцкай жанчыны, які шырока прапагандаваўся.

Атацюрк любіў чытанне, музыку, танцы, верхавую язду і плаванне, меў надзвычайную цікавасць да танцаў зяйбек, барацьбе і народным песням Румеліі, атрымліваў вялікае задавальненне ад гульні ў нарды і більярд. Ён быў вельмі прывязаны да сваіх гадаванцаў — каня Сакар’я і сабакі па мянушцы Фокс. Атацюрк валодаў французскай і нямецкай мовамі, ён сабраў багатую бібліятэку. Праблемы роднай краіны ён абмяркоўваў ў простай сяброўскай абстаноўцы, часта запрашаючы да сябе на вячэру навукоўцаў, прадстаўнікоў мастацтва, дзяржаўных дзеячаў. Ён вельмі любіў прыроду, часта наведваў лясную гаспадарку, названае яго імем, і асабіста прымаў удзел у працах, якія праводзіліся там.

Дзейнасць «Вялікай ложы Турцыі» дасягнула кульмінацыі ў час старшынства ў ёй Мустафы Кемаль Атацюрка ў 1923—1938 гадах. Атацюрк — рэфарматар, салдат, абаронца правоў жанчын і заснавальнік Турэцкай рэспублікі, быў ініцыяваны ў 1907 годзе ў масонскую ложу «Veritas» ў Салоніках, якая знаходзілася пад юрысдыкцыяй Вялікага Усходу Францыі. Калі ён перабраўся ў Самсун 19 мая 1919 года, да пачатку барацьбы за незалежнасць, то шэсць з сямі яго высокапастаўленых штабных афіцэраў былі масонамі. За час яго праўлення заўсёды былі некалькі членаў яго кабінета, якія таксама былі масонамі. З 1923 па 1938 гады каля шасцідзесяці членаў парламента былі сябрамі масонскіх ложаў^[60][61].

У 1937 годзе Атацюрк падарыў Казначэйству землі, якія належалі яму, а частку сваёй нерухомасці — мэрыям Анкары і Бурсы. Частку спадчыны ён аддаў сваёй сястры, прыёмным дзецям, турэцкім таварыствам лінгвістыкі і гісторыі. У 1937 годзе з’явіліся першыя прыкметы пагаршэння здароўя, у маі 1938 года ўрачы вызначылі цыроз печані, выкліканы хранічным алкагалізмам^[62][63]. Нягледзячы на гэта, Атацюрк да канца ліпеня працягваў выконваць свае абавязкі, пакуль яму не стала зусім дрэнна. Атацюрк памёр 10 лістапада 1938 года ў 09:00 5 хвілін ва ўзросце 57 гадоў, у палацы Далмабахчэ — былой рэзідэнцыі турэцкіх султанаў ў Стамбуле.

Атацюрк быў пахаваны 21 лістапада 1938 года на тэрыторыі музея этнаграфіі ў Анкары. 10 лістапада 1953 года астанкі былі перапахаваныя ў спецыяльна выбудаваны для Атацюрка маўзалей «Аныткабір».

Пры пераемніках Атацюрка склаўся яго пасмяротны культ асобы, які нагадвае культ Леніна ў СССР і заснавальнікаў многіх незалежных дзяржаў XX стагоддзя. У кожным горадзе маецца помнік Атацюрку, яго партрэты прысутнічаюць ва ўсіх дзяржаўных установах, на банкнотах і манетах ўсіх добрых наміналаў і г. д. Пасля страты ўлады яго партыяй ў 1950 годзе шанаванне Кемаля захавалася. Быў прыняты закон, згодна з якім адмысловага роду злачынствам прызнана апаганьванне малюнкаў Атацюрка, крытыка яго дзейнасці і ачарненне фактаў яго біяграфіі. Акрамя таго, забаронена нашэнне прозвішчы Атацюрк. Да гэтага часу забаронена публікацыя перапіскі Кемаля з жонкай, як якая надае вобразу бацькі нацыі занадта «просты» і «чалавечы» твар.

У маі 2010 года помнік Атацюрку адкрыўся ў сталіцы Азербайджана, у горадзе Баку. На цырымоніі адкрыцця прысутнічалі прэзідэнт Азербайджана Ільхам Аліеў і яго жонка Мехрыбан Аліева, прэм’ер-міністр Турцыі Рэджэп Таіп Эрдаган і яго жонка Эмінэ Эрдаган^[64].

• Аэрапорт Стамбул імя Атацюрка

• Ушаков А. Г. Феномен Ататюрка. Турецкий правитель, творец и диктатор. М.: Центрполиграф, 2002.
• Александр Жевахов. Ататюрк. — Молодая гвардия, 2008. — ISBN 978-5-235-03163-0.
• Расим Дирсехан Орс. Русские, Ататюрк и рождение Турецкой Республики. В зеркале советской прессы 1920-х годов. = Rus Basininda Kurtuluş Savaşi ve Atatürk. Devrim Yılları.. — М.: Весь Мир, 2012. — 128 с. — ISBN 987-5-7777-0527-3.

• Министерство Культуры и Туризма Турции
• Всё об Ататюрке
• Живой журнал о нео — Османизме
• Потрет Ататюрка на горе(недаступная спасылка)
• Mustafa Kemal Atatürk (1881-1938) Greek Genocide Resource Center